Menu

Basis

Pastoraat ‘Zwarte omhelzing’ in Zuid-Brazilië

Het Pastoraat Abraço Negro van het zuidelijke diocees van de Braziliaanse Anglicaanse Kerk (IEAB) werd in maart 2019 tijdens het concilie van de regio opgericht in Porto Alegre (Rio Grande do Sul). Op 25 juli, de internationale dag van zwarte vrouwen in Latijns-Amerika en de Cariben, werd het pastoraat gelanceerd. De dag waarop de rol en het leiderschap van deze vrouwen in hun dagelijkse doen en laten, in hun verzet te midden van systemisch racisme dat weigert hen als personen, als mensen te zien, wordt uitgelicht.

De bron van inspiratie en creativiteit voor het Pastoraat Abraço Negro in Porto Alegre in Brazilië komt van de RUACH, de Geest, onze Moeder Schepper, die ons gevoelig maakt en die ons kracht geeft om te handelen en de heilige menselijkheid van zwarte en inheemse lichamen te bevestigen. Hun levens worden elke dag bedreigd door het structureel racisme dat de geschiedenis van Brazilië bevlekt.

De uitdrukking ‘abraço negro’, ‘zwarte omhelzing’ verwijst naar de tekst van het lied ’Sorriso Negro’, zwarte glimlach, van de illustere sambazangeres en -componiste Dona Ivone Lara. De vertaling hiervan luidt:

Een zwarte glimlach, een zwarte omhelzing
Brengt … geluk
Een zwarte zonder werk, blijft lijden
Zwart is de wortel van vrijheid
Zwart is een kleur van respect
Zwart is inspiratie
Zwart is stilte, is strijd
Zwart is eenzaamheid
Een zwarte die al tot slaaf werd gemaakt
Zwart is de stem van de waarheid
Zwart is lot en is liefde
Zwart is ook ‘saudade’ [1]

(een zwarte glimlach)

Verzet tegen uitsluiting

In het werk van het Pastoraat Abraço Negro staan het welkom aan zwarte mensen en het verzet tegen hun uitsluiting zoals in bovenstaand lied bezongen centraal. Het is een uitnodiging aan – om te beginnen, niet exclusief – de leden van de Anglicaanse Kerk voor een doorgaand gesprek om het heilige te erkennen in de lichamen van zwarten, inheemsen, quilombolas (afstammelingen van gevluchte slaven), Sinti en Roma (ook in Brazilië zijn gemeenschappen) en al diegenen van wie de menselijkheid wordt ontkend door de zonde van het racisme.

Vertaling van ‘negro’

In overleg met de auteurs is ervoor gekozen om het woord ‘negro’ te vertalen als ‘zwart’. In Brazilië is er een beweging om het woord, dat ook daar lang pejoratief is gebruikt, een nieuwe betekenis te geven. De auteurs schrijven: ‘We gebruiken het om onze afkomst en verbinding met de generaties die voor ons kwamen te bevestigen. Het is een politieke keuze om de term positief te gebruiken en te maken.’ Hoewel het woord een parallel in het Nederlands kent, is er geen beweging om dat woord positief te maken, het tegendeel is waar. De antiracismebeweging gebruikt het woord ‘zwart’, en wordt dus in deze tekst gebruikt.

Wij, de auteurs van dit artikel, zijn de initiatiefnemers van Pastoraat Abraço Negro. We zijn allebei zwart en actief in de antiracismebeweging met een focus op mensen van Afrikaanse afkomst. Het initiatief komt voort uit een kort onderzoek onder diocesane leiders naar hun kennis met betrekking tot het thema racisme. Pastoraat Abraço Negro zetelt officieel in de Parochie Christus Verlosser, in het historische centrum van Porto Alegre, de hoofdstad van de zuidelijke staat Rio Grande do Sul. In die stad bevinden zich stedelijke quilombos, gemeenschappen van afstammelingen van gevluchte slaven, die door de federale regering erkend zijn.

In de eerste maanden lag de focus op het versterken van de partnerrelaties met organisaties van zwarte vrouwen, met leiders uit de Batuque en Candomblé (Afro-Braziliaanse tradities) en in het bijzonder met het Oecumenisch Centrum van de Zwarte Cultuur (CECUNE) om een agenda op te stellen van educatieve en antiracistische acties. In de tweede helft van 2019 lag de focus op activiteiten in de kerken van onze parochies. Dit deden we om onze betrokkenheid juist vanuit de kerk te tonen en te bestendigen én om broeders en zusters van andere geloven te ontvangen en welkom te heten. We hebben zeven aandachtspunten:

  1. Partnerschappen en vorming
  2. Herinnering – geschiedenis – archief
  3. Juridische stappen en mijlpalen
  4. Projecten en fondsenwerving
  5. Kunst en cultuur
  6. Secretariaat
  7. Immigratie en migratie (beginstadium)

Toen we begonnen waren we maar met twee zwarte leiders. Het project werd officieel een pastoraat, eind 2019 waren we met tien zwarte leiders en nu, eind 2020, zijn er twintig zwarte leiders. We hebben een programma met maandelijkse acties en we gaan graag in op de verzoeken voor een bezoek, die we krijgen vanuit organisaties en diocesane parochies.

We zijn nu met twintig zwarte leiders

Helaas maakte de Covid-19-pandemie het onmogelijk de geplande bijeenkomsten uit te voeren. Met de hulp van bisschop Humberto Maiztegui, een Anglicaanse bijbelwetenschapper en witte man die zich inzet tegen racisme, hebben we een cyclus van bijbelstudies via Facebook kunnen aanbieden, zodat we aan de doelstellingen van het pastoraat kunnen blijven voldoen, dat is: acties die racisme tegengaan implementeren in het zuidelijke diocees door middel van een interreligieuze dialoog met op Afrikaanse leest geschoeide tradities en met Afro-Braziliaanse en inheemse tradities.

Afro-centrisch perspectief

Het eigen maken en delen van zwarte, afrocentrische en feministische, hermeneutische instrumenten helpen bij het opnieuw lezen van bijbelteksten (en ook andere teksten). Afro-centrisme is een concept van de Afro-Noord-Amerikaanse filosoof Molefi Kete Asante. Het is een ontologisch en epistemologisch perspectief dat de agency van Afrikaanse personen, en personen van Afrikaanse afkomst in de diaspora, onderschrijft. Het stelt Afrikaanse kennis en wetenschap centraal, zonder dat dit betekent dat de kennis en wetenschap van andere volken of groepen ontkend of genegeerd worden. De gevolgen van het opnieuw lezen vanuit dit perspectief zijn:

Het afwijzen van koloniale, patriarchale en racistische theologieën die uit Europa en de Verenigde Staten van Amerika zijn overgebracht, die de Bijbel wit willen maken en structureel racisme voeden.

Het verkondigen dat het mogelijk en noodzakelijk is de oorsprong en de Afrikaanse erfenis van en in de Bijbel en het christendom te redden.

Het aannemen van nieuwe interpretaties van de Bijbel die model kunnen staan voor antiracistische praktijken in de kerk.

Activiteiten tegen racisme

In juli 2020, de maand van onze eerste verjaardag, hebben we een serie bijbelstudies gepresenteerd rond het thema ‘Het terrein[2] van RUACH naar het boek Ruth’. We organiseerden ook een feestelijke webinar met drie briljante zwarte intellectuelen die ons deelgenoot maakten van hun ontwikkeling en leiderschap. Voor beide activiteiten konden we een beroep doen op de Colombiaanse zwarte feministisch theologe dr. Maricel Mena Lopez van de Universiteit van Santo Tomás.[3]

In de anderhalf jaar van ons bestaan en van ons activisme zijn we zeer gezegend door RUACH en is ons initiatief enthousiast ontvangen door de leiders van het diocees (wat natuurlijk niet wil zeggen dat onze agenda in het hele diocees opgepakt is).

Naar aanleiding van een actie van het pastoraat is er een brief aan de bisschoppen van de Anglicaanse Kerk opgesteld die ondertekend is door een honderdtal zwarte en inheemse leiders uit verschillende delen van Brazilië. In de brief werd om een uitspraak gevraagd over de ernstige situatie van racistische geweld. Het bizarre is dat, terwijl er ontelbare voorbeelden zijn in het leven van alledag in Brazilië, racisme de kerk alleen lijkt te raken als er een zwarte broeder uit de Verenigde Staten sterft. Toen maakten de bisschoppen een officieel statement. Dit leek een getuigenis te zijn om in de gehele Anglicaanse Kerk in Brazilië antiracistische acties op te zetten. Maar tot nu toe is er geen enkele actie ondernomen in de kerkprovincies. Als er al initiatieven zijn met betrekking tot het vormen van pastoraat voor zwarten en inheemsen in diocesen van de IEAB, dan kunnen die niet rekenen op zichtbaarheid en steun van de kerkprovincies. Dit onthult het institutioneel racisme: zo blijft er ruimte en medeplichtigheid aan de zonde van racisme binnen en buiten de kerk.

Recent zijn we op eigen initiatief begonnen met het opzetten en ontwikkelen van antiracistische acties in het noordoosten van Brazilië. Dat is de regio waar wij vandaan komen en waar we nu weer wonen, in Olinda, in de staat Pernambuco. We hebben ons hier aan het concilie van het Anglicaanse diocees van Recife gepresenteerd en we hebben toestemming gekregen om Abraço Negro ook hier te ontwikkelen. Helaas is het nog niet gelukt om antwoorden te krijgen op een enquête om een plaatselijk profiel te kunnen uittekenen. Alle leiders van het diocees, zowel leek als gewijd, hebben het formulier ontvangen, maar tot nu toe is er nog maar weinig respons. Dat is een heel andere ervaring dan in het zuidelijke diocees, waar de leiding van de kerk, de kerkverbanden, en de diocesane pastoraten zich verbonden aan en engageerden met Abraço Negro. Het is wel gelukt een kleine groep bij elkaar te krijgen en een campagne van antiracistische acties op te zetten. We zetten in op twee sporen:

  • een trio van componisten heeft veertig nieuwe liederen gemaakt vanuit een dekoloniaal en afro-centrisch oogpunt;
  • ze geven lessen op scholen over afro-alfabetisering en ontwerpen in de afrostijl.

Dagen van actie

In de lokale verkiezingen van november 2020 voor burgemeesters, wethouders en gemeenteraden, die in het hele land gelijktijdig werden gehouden, was het resultaat van actievoeren en bewustwordingsprocessen goed te zien: de verkiezing van meer zwarte activisten in de gemeenteraden was een helder en symbolisch signaal. Dit geeft hoop dat we binnenkort meer antiracistische acties vanuit de wetgevende macht mogen begroeten; eens te meer omdat de acties vanuit de kerk nog erg schuchter blijven en op weinig hulp kunnen rekenen.

Acties vanuit de kerk blijven nog erg schuchter

Aan het einde van het jaar worden in Brazilië altijd de ‘21 dagen van actie om een einde te maken aan geweld tegen vrouwen’ gehouden. Omdat zwarte vrouwen de onderkant van de sociale piramide vormen en buitenproportioneel slachtoffer zijn van gender-based geweld en moord, beginnen we al op 20 november, de Nationale Dag voor Zwart Bewustzijn. Op die dag herdenken we de martelaar Zumbi dos Palmares, de echtgenoot van de zwarte heldin Dandara, de erfenis van onze voorouders en het verzet van de zwarte bevolking (zie kader).

Zumbi dos Palmares

Zumbi dos Palmares was een van de belangrijkste krijgsheren van het autonome koninkrijk Palmares, gesticht in de 17e eeuw door opstandige slaven, de quilombolas, in het noordoosten van Brazilië. (Sommigen beweren dat Palmares deels door mensen, deels door Afrikaanse geesten bewoond wordt.) Op 20-jarige leeftijd vluchtte Zumbi en nam de leiding in het zwarte verzet. Met de steun van een handvol opstandelingen verzette hij zich gedurende vijftien jaar. Hij werd een icoon voor zijn eigen volk. Op 20 november 1695 werd hij gevangengenomen door de Portugezen, die hem onthoofdden. Bron: https://afrikhepri.org/nl/wie-was-zumbi-dos-palmares-bestand-tegen-slaven-in-Brazilië/

In deze dagen van actie organiseerden we dit jaar met het Pastoraat Abraço Negro een bescheiden maar uitdagende campagne: ‘Mannen, laten we een einde maken aan het geweld tegen vrouwen en meisjes’. Zo willen we mannen binnen en buiten kerkgemeenschappen mobiliseren om deel te nemen en deze boodschap te verspreiden.

Een ‘veilige kerk’

Hoewel de uitdagingen immens zijn en de financiële investeringen in het pastoraat mager, gaan we door met het uitvoeren van antiracistische acties via ons sociale netwerk op YouTube, Instagram en Facebook. We blijven racisme aanklagen en we blijven lobbyen, opdat we werkelijk een ‘veilige kerk’ worden, een concept dat de Anglicaanse gemeenschap de laatste jaren als leidend principe heeft opgepakt.

Wij geloven dat een veilige kerk alleen mogelijk is als deze vanuit een intersectioneel perspectief de noodzaak verkondigt van het dekoloniseren van seksistische en racistische theologieën, die zijn geleerd en worden bestendigd vanaf kansels, in geschriften, zondagsscholen, seminaries en andere kerkelijke instanties van de IEAB. En dus zetten we met volle kracht in op ons getuigenis als volgelingen van Jezus Christus, een zwarte man uit Nazareth, afkomstig uit de marges. Een zwarte omhelzing!

Dit artikel is vertaald uit het Portugees.

Lilian Conceição da Silva is predikant en heeft een PhD in de theologie. Antonio Amaro do Nascimento Filho is lekenpredikant. Zij waren tot eind 2020 de coördinatoren van het Pastoraat Abraço Negro van het zuidelijke diocees van de Anglicaanse Kerk van Brazilië.

Noten

[1] Saudade is een typisch Portugees woord, onvertaalbaar. Het staat voor missen, nostalgie, heimwee. Zie voor het lied: https://youtu.be/JZ5-U6CBlIQ, https://youtu.be/AvHMtQYkfUg, en ook: waar het gezongen wordt door de mensen van Abraço Negro.

[2] Het Portugese woord voor terrein, terreiro, wordt in de Afro-Braziliaanse tradities gebruikt voor het stuk grond en de gebouwen waarop mensen samenkomen om hun religie te beoefenen: heilige grond waar hemel en aarde elkaar ontmoeten.

[3] Dit alles kan door hen die Portugees verstaan bekeken worden op: www.youtube.com/pastoralabraconegro.

Wellicht ook interessant

Nieuwe boeken