Basis

Paulus: het licht dat op je valt

Wat geloofde Rembrandt? Daarover heeft Rembrandt, bij mijn weten, niet of nauwelijks geschreven. Het is zelfs niet bekend bij welke kerk hij zich het meest thuis voelde. Hij was een protestant, dat is alles wat we weten. We hebben alleen zijn schilderijen die op hun eigen manier over zijn geloof spreken.

Stephan de Jong is predikant van de Protestantse Gemeente Oudemirdum-Nijemirdum-Sondel en redactielid van Open Deur.

Rembrandt beeldde vaak bijbelse figuren en taferelen af en doet dat op een doorleefde manier. Op sommige bijbelse schilderijen zien we zelfs dat Rembrandt zichzelf heeft afgebeeld. Hij leefde niet alleen met maar vooral ook ín de Bijbel. Hij kroop als het ware in de teksten en werd er gelijktijdig mee.

In de houdingen van de afgebeelde bijbelse figuren, hun gelaatsuitdrukkingen, het spel van licht en donker zien we een weerspiegeling van Rembrandts ziel. Maar wat leefde er aan geloof in die ziel? Iemands geloof valt niet zomaar te beschrijven. Dat heeft altijd meer lagen en kanten. Dat valt ook te zien op een schilderij dat bekend staat als ‘Zelfportret als de apostel Paulus’. Rembrandt schilderde het in 1661, op vijfenvijftigjarige leeftijd. Op gevorderde leeftijd, dus ook vanuit een geloof dat de nodige ontwikkeling achter zich had. Heeft Rembrandt zichzelf steeds meer leren herkennen in Paulus? Beeldde hij daarom zichzelf af als Paulus?

ALS EEN ZWAK MENS

We zien een man met een tulband op. Dat maakt de sfeer oosters. Het gezicht vertoont de nodige sporen van ouderdom: gerimpeld, een beetje gezwollen. De ogen zijn niet triomfantelijk, eerder zoekend, onzeker haast. Nee, dit gezicht is niet dat van een geloofsheld. Van linksboven valt er prachtig licht op dit gezicht. Liefdevol licht uit de hemel. Genade? Dat zou kunnen. Rembrandtkenner Arthur Wheelock schrijft over dit schilderij dat Rembrandt zich lijkt te vereenzelvigen met Paulus ‘als een zwak mens, als de man die eens Saul heette, de man die op weg naar Damascus verrast werd door Gods gunst’.

MET HET ZWAARD

Paulus heeft een bundel met zijn brieven in de hand. In het donker, op borsthoogte, is vaag het gevest van een zwaard te zien. Dat zwaard kan verwijzen naar het veronderstelde einde van Paulus’ leven, als martelaar. Het kan ook een verwijzing zijn naar zijn jonge jaren als vervolger van de eerste volgelingen van Jezus. In dat geval zou het naar zijn zwakheid en fouten verwijzen. Of verwijst het zwaard, zo dicht bij de brieven, naar Paulus’ nieuwe strijd, namelijk voor het evangelie, de boodschap van Jezus? Is dit een geestelijk zwaard? Paulus schrijft in zijn brief aan de Efeziërs dat de volgelingen van Jezus zich moeten wapenen met Gods woord als met ‘het zwaard van de Geest’. Paulus wordt zo dubbelzinnig uitgebeeld: een zondaar, zwak, maar ook sterk dankzij Gods gunst.

GENADE

Die genade, die gunst van God, zal niet het enige thema in Rembrandts geloof zijn geweest. Maar zij komt wel vaak naar voren in zijn schilderijen. Op een indrukwekkende wijze gebeurt dat in ‘De terugkeer van de verloren zoon’, dat Rembrandt op het einde van zijn leven schilderde. De vader omhelst op tedere wijze de zoon die is teruggekeerd na een periode van, om het maar modern te zeggen, ‘sex, drugs & rock ‘n roll’. Rembrandt zou in die verloren zoon zichzelf hebben herkend. Ook op talloze andere schilderijen van zijn hand is die hemelse liefde uitgebeeld, vaak als licht van boven. Rembrandt lijkt begrepen te hebben: ‘Je ontleent je glans niet aan jezelf maar aan het licht dat op je valt’, zoals Herman Andriessen zei.

De Rembrandt Bijbel

Opruimwoede. De kast met theologie moet er deze keer aan geloven. Een voor een neem ik de boeken in mijn handen en stel de vraag der vragen: geeft dit boek mij vreugde? Symbolen in de Bijbel moet natuurlijk blijven en vooruit, het Bijbels-historische woordenboek deel 1 tot en met 6 overleeft ook deze keer weer. Maar hier: jongeren over de geloofsbelijdenis. Nooit iets mee gedaan. Ga ik dat ooit doen? Nee. Weg. Kijk, Deepak Chopra, Zeven stappen op weg naar succes! Wat doet dat hier? Hup, weg ermee. En dan: de Rembrandt Bijbel. Ik ben direct terug op de opleiding. Kunst kijken onder leiding van een expert. Die ene pentekening van Rembrandt, waar Jezus in het zand schrijft. Wat een eyeopener was dat! Niet eens zo heel veel later overlijdt mijn grootmoeder. Haar exemplaar van de Rembrandt-bijbel mag met mij mee naar huis. Ik zoek en zoek, maar die ene tekening vind ik niet. Zucht. Wel de talloze briefjes die mijn oma tussen de pagina’s gestopt heeft. Leuk, stukjes uit het kerkblad van 1968. Wakker worden! Ik was aan het opruimen. Houden? Nee. Het is tijd om iemand anders er blij mee te maken. Die middag is de tweedehandswinkel weer een stapel boeken rijker. En in mijn kast is weer iets van ruimte. Dan komen mijn broer en zijn vrouw een weekend over. Makkelijk bezoek, want ze vermaken zichzelf. Ze hebben een standaard-rondje door de stad op de zaterdag: boekhandel, koffiebar en antiquariaat. ‘Kijk’, laat mijn broer bij terugkomst zijn nieuwe aanwinsten zien. De boekhandel heeft goede zaken gedaan. ‘En hier’, zegt mijn schoonzus. ‘Bij het antiquariaat hadden ze deze. Die zocht ik al een hele tijd.’ Ze reikt me haar nieuwe boek aan. ‘Mooi zeg’, zeg ik. ‘Wat een vondst.’ Ik blader er doorheen. Zelfs de stukjes kerkblad zitten er nog in.

Marga Haas is theoloog, schrijfster en werkt o.a. als geestelijk verzorger in een hospice (zie www.margahaas.nl).