Preekschets Genesis 19:26

De vrouw van Lot, die achter hem liep, keek om en veranderde in een zuil van zout.

Kerntekst:Genesis 19:26
Schriftlezing:Genesis 19

Het eigene van de zondag

Vlak voor de sterke tijd van Advent en Kerst aanbreekt, is er ruimte om andere verhalen uit te lichten. Deze keer een oudtestamentisch gedeelte dat veel vragen oproept: over de verwoesting van Sodom en Gomorra. Het is zo’n verhaal over een straffende God, die vaak mijlenver bij ons vandaan staat. En vooral: waarom wordt Lots vrouw zo zwaar getroffen? In deze preekschets zoomen we in op haar. Zij is slechts een “bijfiguur” in de tekst. Waarschijnlijk juist daarom, roept wat haar overkomt heftige emoties op. Die emoties zijn insteek van deze preekschets: wat gebeurt hier eigenlijk en hoe “eerlijk” is dat?

De tekst

Genesis 19 maakt deel uit van de Abraham-verhalen. Dat is goed om te bedenken. Wanneer wij de blik wenden naar de vrouw van Lot, vestigen wij dus de aandacht op een bijfiguur in een verhaal over een bijfiguur. Minor detail dus. Wat bij de hoorders vandaag vooral schuurt is dat juist in de Bijbel telkens gekozen wordt voor de onderliggende partij. Het vonnis dat de vrouw van Lot treft, geeft in ieder geval te denken.

Eén van de (voor de hand liggende) verklaringen die daaraan gegeven worden is het etiologische motief: het verklaart de merkwaardige rotsformatie (voor foto en ligging zie o.m. Wikipedia).

Maar er zal toch meer zijn waarom dit verhaal in de bijbel terecht is gekomen? In de Abraham-verhalen staat gastvrijheid hoog in het vaandel. Zeker als Genesis 19 als contrastverhaal van Genesis 18 wordt gelezen, wordt duidelijk dat de omgang met de vreemdeling hier wordt veroordeeld. Dat oordeel wordt verpersoonlijkt in de verzuiling van Lots vrouw.

Uitleg

Exegetisch is er echter niet veel te melden over dat ene vers. Bouhuijs en Deurloo schrijven: De geschiedenis gaat aan haar voorbij. Je krijgt de neiging om te gaan mediteren. Als je alleen maar achterom ziet, blijf je in het verleden hangen en verstar je. Pierson: Zij kijkt achter zich… Of Lot haar de opdracht van de mannen niet om te kijken niet heeft verteld? … Kijkt zij terug naar Sodom omdat zij nog meer dochters heeft, die nu hun einde in Sodom vinden? Haar dochters die de vrouwen van Lots schoonzonen zijn? Bonter maakt Wenham het, als hij schrijft: in het terugkijken identificeert zij zich met de verdoemde stad. Bovendien vergroot haar verzuiling ook de sympathie voor Lot, aldus Wenham: het is niet zozeer het verlies dat hem treft, dat de sympathie opwekt, maar het feit dat hij een echtgenoot was die niet van harte werd gesteund door zijn vrouw.

Die vrouw dus. Zij speelt een bijrol in Genesis 18-19 waarin het verhaal over Sodom en Gomorra verteld wordt. In de traditie wordt er van alles gezegd (over seksualiteit en homoseksualiteit in het bijzonder), maar de tekst zelf laat heel veel open. De exegeten zijn het er over eens dat het in dit gedeelte gaat over gastvrijheid. In Genesis 19 is Genesis 18 duidelijk de achtergrond. Nu eens volgt de tekst de opbouw en inzetten, dan weer is er sprake van een inhoudelijk contrast.

De engelen die in Genesis 18 Abraham bezoeken, komen op de avond van diezelfde dag aan in Sodom. Daar willen ze onderzoeken ‘om te zien of de klachten gegrond zijn’ (18, 21). Welke klachten dat zijn, wordt niet verder uitgelegd. Het is aan de (rijke) fantasie van lezers om die al dan niet in te vullen. Dat onderzoek wordt niet erg grondig uitgevoerd, overigens. In v13 is er geen sprake meer van. De stad wordt verwoest. En waar Lot eerder om Abrahams wil nog wordt gespaard, getuige v29, heeft zijn vrouw minder fortuin. Zij verandert in een zuil van zout.

Dat begrijpen we niet. Sterker nog: ik voel verzet bij veel hoorders. Ik denk dat de vrouw van Lot op meer sympathie van de hoorders kan rekenen dan Lot zelf. Zij is stemloos, machteloos. Zij hoort bij de onderliggende partij, waarvan wij juist in de Schriften lezen dat zij op Gods aandacht kunnen rekenen. Wat is hier aan de hand?

In teksten, beelden en liemuziek komt de naamloze vrouw van Lot tot leven. Szymborska schreef een gedicht (1975) waarin zij talloze redenen verkend waarom de vrouw van Lot omkeek. Het maakt haar lot (sic!) nog ondraaglijker. In Het Lied van Lot van Stef Bos klinkt: Als ik nu omkijk, ben ik verloren; maar iets houdt me tegen om verder te gaan. Het lijkt alsof hier eerder de vrouw van Lot, dan hijzelf aan het woord is.

De vrouw van Lot is duidelijk een grensganger: op de grens tussen toekomst en verleden, tussen blijven en weggaan, tussen loslaten en vasthouden. Zij verwerft daarom de sympathie omdat de aanzuigende kracht van dat wat je los moet laten zo herkenbaar kan zijn. Bovendien: is er soms niet meer moed nodig om te blijven dan te gaan…

Op het niveau van de tekst wordt de vrouw van Lot veroordeeld omdat ze de opdracht van de Heer niet serieus neemt: in plaats van “vlug weg”(v14), aarzelt ze en kijkt om. Ze neigt naar de plaats waar ze niet moet zijn; of wil ze eens zien hoe dat eruit ziet, als God zijn oordeel velt? De tekst vertelt het allemaal niet. Wel hebben we een woord van Jezus: Denk aan de vrouw van Lot! Wie probeert zijn leven veilig te stellen, zal het verliezen, maar wie het verliest zal het behouden (Lucas 17, 32-33). Zo wordt zij de verbeelding van “het niet weg willen, maar wel moeten”, terwijl Lot meer de opportunist lijkt (zoals we eerder ook al de indruk van hem kregen (Genesis 13, 10-13).

Voor moderne oren zal dat te automatisch zijn: God hanteert toch zeker geen stroomdiagram of iets dergelijks waarmee hij de schapen van de bokken scheidt? Het ging in de bijbel toch over iets anders dan over de juiste dingen goed doen?

Aanwijzingen voor de prediking

Hoe verder met de vrouw van Lot? Ik denk dat de boodschap hier en nu kan zijn dat waar mensen tot modellen worden, zij verstarren. Het is eerlijk om te zeggen dat het verhaal meer vragen over de vrouw van Lot oproept, dan dat het beantwoordt. Maar het is ook eerlijk om te zeggen dat dat wel ónze, eenentwintigste-eeuwse vragen zijn. Hoe slecht dat ook te verkroppen is, de vrouw van Lot is in dit verhaal slechts een bijfiguur van haar man, die ook nog eens in de schaduw staat van Abraham. Díe ging wel op weg, toen hij daartoe geroepen werd (Genesis 12).

Dat alles gezegd zijnde, is het tijd om de vrouw van Lot te rehabiliteren. Vragen die je kunt stellen, zijn waardoor jij je laat leiden op momenten die ertoe doen? Wat wijst jou de weg als je in paniek bent? Is dat het verleden, of de toekomst? Welk perspectief kies je?

Natuurlijk roept het verhaal van de vlucht uit Sodom associaties met vluchtelingen nu op: weten dat je vooruit moet, maar liever terug wil.

Moderne kunst (beeldhouw-, schilderkunst, muziek) biedt aanknopingspunten of ‘aanhaak-momenten’. Het gedicht van Szymborska nodigt uit om als ware het bibliodrama in het personage te stappen. Dat is voor deze tekst een sterke inzet: het brengt zoveel emoties dichtbij. Het maakt de vrouw van Lot sterker en mooier. Het gedicht geeft echter zo’n scala aan ingangen dat de voorganger wel keuzes moet maken!

Wat opvalt is dat in veel kunst dit verhaal wordt verbonden met politiek spannende momenten. In Caroline- or Change, een Broadwaymusical, wordt verteld over de emancipatiebeweging van de zwarte Amerikanen, door de ogen van een zwarte vrouw, een housemaid. Zij hoort van de veranderingen die op til zijn. Op enig moment zingt zij vanuit haar tenen: changin’s a danger for a woman like me! Het zet de spanning van de vrouw van Lot in een actuele(re) setting en zet de focus op de angst voor verandering. Verandering is ook bedreigend. Youtube biedt verschillende versies van het betreffende nummer.

In zijn schilderij Lot’s Wife / Lots Frau kiest Anselm Kiefer een spannende weg: hij verbindt het oordeel over de vrouw van Lot met de Shoa. Het schilderij, dat een verwoest landschap toont waarin een spoorlijn richting de horizon gaat, waar de verwoesting heeft plaatsgevonden. Alsof de schilder de kijker dwingt om om te kijken. Het zet de kijker dus op de plaats van Lot. En dan… Verandert hij/zij in zout? De aanblik van de verwoesting geeft er alle reden toe…. Kiefer vestigt zo de aandacht op iets anders: kun je eigenlijk wel verder als je dergelijke verwoesting hebt gezien? En zo ja: hoe?

Met de kinderen

Afscheid nemen, loslaten, is een ingewikkeld thema. Maar de kinderen kunnen het herkennen: als je overgaat van de ene naar de andere klas, of nog groter: van de ene naar de andere school, is dat best spannend. Je bent trots dat je alweer zo groot geworden bent, maar vindt het ook wel eng misschien. Een nieuwe juf of meester. Inmiddels zijn ze alweer wat maanden gewend in de nieuwe klas: zou jij wel weer terug willen naar je vorige groep?

Liturgische aanwijzingen

• Anneke Meiners (tekst) en Mariëtte Harinck (melodie) schreven een prachtig lied, Verward, voor de vrouw van Lot (Kostbare Bronnen, nieuw Liedfonds)

• Liederen over/vanuit de ballingschap zouden een plek kunnen hebben: over het verlangen naar thuis (NLB 137, NLB 137A).

• Gedicht van Szymborska

• Lucas 9,57-62 thematiseert ook het onderweg zijn en niet vastzitten aan een plek.

• Daarnaast hoort Lucas 17,32 tot de eigen Wirkungsgeschichte van de tekst, maar zet de uitleg wel vast.

Bronnen

• Ron Pirson, Genesis [Belichting van een Bijbelboek], ’s-Hertogenbosch, 2007, 2de druk

• Claus Westerman, Genesis I [Tekst en Toelichting], Kampen 1986

• Bouhuijs en Deurloo, Dichterbij Genesis, Baarn 1977, 4de druk

• Gordon Wenham, Genesis 16-50 [Word Biblical Commentary], Dallas 1994

• Gerhard von Rad, Das erste Buch Mose, kap 12:10-25:18 [Das Alte Testament Deutsch], Göttingen 1967

• Ron Pirson, Genesis en Exodus in: Fokkelman en Weren (red), De Bijbel Literair, Zoetermeer 2003

• David W. Cotter, Genesis [Berit Olam], Collegeville, 2003

• W. Brueggemann, Genesis [ Interpretation], Louisville, 2010 (reprint 1982)