Preekschets Johannes 1:5

Kerst

In het Woord was het leven en het leven was het licht voor de mensen.

• Bijbelgedeelte: Johannes 1:1-14
• Kerntekst: Johannes 1:5
• Thema: Licht in duisternis, lucht in chaos.

Uitleg

Stelling

In Johannes 1 wordt al duidelijk wat de thematiek is van het Evangelie van Johannes is. Zijn de synoptische Evangeliën veel meer beschrijvend over het leven van Jezus, mogelijk door een oorspronkelijke bron Q (Petrus?) en is er veel uitwisseling tussen de synoptische Evangeliën onderling, Johannes zoekt veel meer tot uitdrukking te brengen, wie Jezus is in zijn relatie met God en tussen Hem en de leerlingen onderling, bijvoorbeeld bij de beschrijving van de voetwassing.[1]

De schrijver, waarschijnlijk Johannes volgens de meeste kerkvaders al wordt dit auteurschap wel betwist [2], benadrukt, dat hij Jezus heeft gezien en dat hij slechts een selectie aanbiedt over wie Jezus was en wat Hij heeft gedaan en de nadruk ligt op de kern: hoe de Heer zich heeft geopenbaard. (Johannes 21:24-25).

Vandaar de symbooltaal die Johannes voortdurend in zijn Evangelie gebruikt en die Joods kan worden geduid. Hoe belangrijk de andere Evangeliën ook zijn, nergens wordt zo duidelijk, wie de Christus eigenlijk is. Smelik noemt in zijn commentaar het vierde Evangelie zelfs ’de hoofdweg, waaraan de wegen der kerk waren ontsprongen en dat wij die hoofdweg zouden aanduiden als de ‘weg van het Woord.’ [3]

Opvallend is, dat Johannes niet begint met een geboorteverhaal; maar met een stelling: ‘In het (?) begin was het Woord en het Woord was bij God en het Woord was God.’ Dit is volgens vertalers een probleem vanwege de vraag, wat dat begin dan wel is. Parkhurst [4] en Smelik [5] verwijzen dan ook terecht naar Genesis 1:1. Het gaat dus niet over een in het verleden geduid tijdsbegrip, maar verwijst naar God als Schepper en daarmee ook naar het nieuwe, dat in de persoon van Jezus is gekomen.

Woord en Licht

Let op het versluierde taalgebruik dat Johannes hier hanteert. Het letterlijk noemen van de Christus is pas in Johannes 1:17. Het is net, alsof Johannes de Naam nog even versluiert met de woorden ‘Woord’ en ‘Licht.’ Dus geen historiserend verslag, maar een hoger abstractieniveau, overigens een tactiek die wel meer werd toegepast in het door het Hellenisme beïnvloede Jodendom in de tijd van Jezus.

Toch zijn alle uitleggers het erover eens, dat er meer wordt gezegd dan alleen abstractie. Immers, er is verwijzing naar Johannes (volgens de meesten de ‘Doper’, dus ook naar waarneming een zichtbaar getuigenis (vergelijk Johannes 1:7,8 vormen van ‘martureoo’). En dat verwijst ook naar geschiedenis. ‘Het Woord is vlees geworden’ moet dan ook niet van een Hellenistisch gezichtspunt worden bekeken.

‘Egenetoo’ is een scheppingswoord. En de heerlijkheid en het Woord zijn Joodse begrippen, die alles te maken hebben met Gods ‘handelen’ (dabar) en ‘gewicht’ (kabod). Vergelijk ook Psalmen 8:6 en Psalmen 72:19 [7]. Zo wordt de Naam blijkbaar zichtbaar. Zo heeft Johannes de Doper het gezien en ervan getuigd. Niet voor niets stelt Dr. Schreiber, dat deze vaak voor het Kerstfeest gebruikte lezing een proloog tot de rest van het Evangelie is: ‘Der Prolog bildet das Eingangstor … und stellt der Erzählung ein Lied voran ..’ Ook hij legt een relatie tot het ‘lied’ van Genesis 1 als scheppingslied. [8][9]

Feit is, dat in Christus het Licht in de wereld kwam, een daad van God. De verwijzing naar Licht en Woord zijn sowieso verwijzingen naar wie God is. Gods leven scheppende woorden zijn in het Oude Testament altijd verbonden met Thora. God spreekt en handelt: licht voor de mensen (Psalmen 119).

In de persoon van Jezus Christus werd precies zichtbaar, hoe de Heer Licht en Woord is. Als in een tent heeft de Heer onder ons gewoond (letterlijk: getabernakeld). Gods Geest was in Hem zichtbaar: in wie Hij was en hoe Hij handelde. God kan niet herkend worden in een filosofie. Hij werd zichtbaar in een Mens. Zie Berkhof: 290 (Engels): ‘Jesus is the Son in virtue of a new creative act of God … more than a man among men, called by God like Moses and the Prophets..’ [9]

Openbaringswerkelijkheid

Karl Barth spreekt van een openbaringswerkelijkheid. God komt naar ons toe in de gestalte van een mens en dat is Jezus Christus. Wil een mens licht ontvangen van God en zijn Woord begrijpen, dan moet hij of zij naar Jezus Christus kijken. In de navolging van Hem wordt Hij in ons leven zichtbaar en op die manier vertegenwoordigen ook wij God in de wereld. God initieert het contact met ons door mens te worden, door zichzelf te laten zien. Dat moet geopenbaard worden en geloofd. (blz. 138: ‘Die Trinität’ [10])

Daarom is mijns inziens Johannes 1: 1-14 niet alleen de kern van het Evangelie van Johannes, maar verwijst het ook naar de kern van ons leven. De Gezalfde, de Christus, is de vervulling van de Thora. Volgens Berkhof en Barth gaat het hier om Gods creatieve handelen van den beginne. Een geheimenis dat we niet moeten willen proberen te begrijpen, eerder gelovig aanvaarden. Niet in een tent ‘woont’ God, maar Hij bewoont Jezus Christus en in navolging van Hem ook ons: vergelijk Johannes 1:13 met 2 Korintiërs 6:16 (de gemeente als Tempel) en voor het individu, ieder die gelooft, 1 Korintiërs 3:16.

Aanwijzingen voor de prediking

Voor de prediking lijkt het me van belang de nadruk te leggen op de Heer (God), die in de mens Jezus Christus zich vertaald heeft naar mensen. Met een mens kan iemand omgaan, God is ‘een ontoegankelijk Licht.’ Ook lijkt het me van belang de grondwoorden doksa, foos en logos Joods te duiden: verwijzend naar de Thora als levend woord en verwijzend naar de heerlijkheid van God. Dit in tegenstelling tot de Grieken. Want dabar is een kernwoord, dat zowel ‘woord’ als ‘handeling’ betekent, doksa is een grondwoord dat ‘glorie, gewicht’ betekent, en foos verwijst naar scheppend licht in de duisternis en naar God, die aangeduid wordt als ‘Licht.’ Met andere woorden in hoe Jezus leefde, werd duidelijk en helder zichtbaar, wie God is. En dat is reddende liefde. Vergelijk Johannes 1:12. Het gekozen zijn door God is niet een fatalistische verkiezingsleer, maar verwijst naar de betrouwbaarheid van God die wil redden. [10] (Barth, naar aanleiding van Johannes 3:16.) Zo is dit abstract lijkende Bijbelgedeelte een aansporing tot actueel leven met de levende Heer en blijdschap, dat Hij gekomen is in ons leven, Gods levende aanwezigheid in ons bestaan. [11]

Aanwijzingen voor de Kerstliturgie

• Naast de bekende kerstliederen: Liedboek Zingen en bidden in huis en kerk, 2013:
  • lied 316: ‘Het woord dat u ten leven riep’
  • lied 318: ‘Het woord brengt de waarheid teweeg’
  • lied 325: ‘Dat woord, waarin ons richting wed gegeven’
  • lied 326: ‘Van ver, van oudsher aangereikt’
  • Lied 513: ‘God heeft het eerste woord’
• Verzameld Liedboek:
  • blz. 487: ‘Wij zullen, Jood en Griek’,
  • blz. 574,575: ‘Hoort en ziet het levend Woord (hier is een cantorij nodig),
  • blz. 567: ‘Verschenen is de mildheid’, bij Johannes 1:1-4,
  • blz. 528,529: ‘In den beginne’ (cantorij en gemeente)
• Opwekking:
  • 659: ‘Jezus, stralend licht’,
  • 409: ‘Heel mijn hart jubelt voor de Heer’ (in verbinding met de werking van het levende Woord in ons leven),
  • 527: ‘Licht in de nacht’,
  • 524: ‘Het Licht verschijnt’
• Randstadbundel: Lied 305 (bij Johannes 1 en Psalmen 19)
• Gereformeerd Kerkboek, editie 2017: lied 191, 196, 210, vooral vers 3.
• Uit: ‘Liefste lied van Overzee’ deel 1: lied 21, LLvO deel 2 lied 13.

Geraadpleegd

• Website One God Worship: The Jewish Mind vs. The Translators bias deel 1 en 2 (unitarische trekken). Wel goede ideeën over de navolging.
• Een adoptionistische visie op het Johannes-evangelie kan worden gevonden in Lucepedia (via Internet) over onder de begrippen ‘Adoptionisme’ en ‘Nestorius’. Jezus werd tot Zoon en als de Christus geadopteerd bij zijn doop (met de Heilige Geest). Maar ook hier die prachtige nadruk op de noodzaak tot navolging en tot het vertegenwoordigen van de levende Heer op aarde als gelovigen. Vgl. hiermee ook Karl Barth ‘Die Trinität’ en ook de Nederlander H. Berkhof in zijn prachtige Christelijke dogmatiek die dit weerlegt.
• Dr. C. Bouma, ‘Johannes’ serie: Korte verklaring.
• Woordenboeken: Schlüssel, Analytical Greek Lexicon of the NT revised, W. Bauer e.a. A Greek Lexicon of the New Testament and other early Christian Literature, Theologisches Begriffslexicon zum Neuen Testament, Vol. II
• Doctrinal Theology of the Evangelical Lutheran Church, en ander werk op het gebied van dogmatiek.

Voetnoten

[1] Dr. P. H. van Houwelingen, ‘Johannes’, voetnoot 1 onder 1.1., blz. 13.
[2] Dr. H. Ridderbos, ‘Johannes’, deel 1, inleiding pp. 14-16
[3] Dr. E. L. Smelik, in Prediking OT, deel ‘Johannes’, blz. 10
[4] Dr. L. G. Padhurst, ‘John’, Commentary of the New International Version. via Internet, pagina 1-2
[5] Dr. E. L. Smelik, ‘Johannes’, blz. 12 (Serie: Pred. OT, herziene druk)
[6] J. P. Boendermaker en D. Monshouwer, ‘Johannes’, pagina 37-40
[7] J. P. Boendermaker en D. Monshouwer, ‘Johannes’, pagina 37-40
[8] Dr. Stefan Scheiber, Johannes 1:1-13 in: serie Perikopen.de (R.K. jaarrooster), via Internet
[9] Vgl. voetnoot in: The Jewish annotated New Testament. De auteur legt ook verbindingen met o.a. het gekozen worden van de profeet Samuël en de gave van Thora in het levend Woord aan Mozes in Exodus.
[10] Vgl. blz. 138 in: Karl Barth, ‘Die Trinität’, via Internet gedownload.
[11] Vgl. J. P. Boendermaker, ‘Johannes’ schema neerdalen en opstijgen (verhogen) en opgaan – nederdalen’, blz.39. Dat hele opstel overigens is prachtig!