Preekschets Johannes 13:1b – Witte Donderdag

Witte Donderdag

Johannes 13:1b

Hij had de mensen die hem in de wereld toebehoorden lief, en zijn liefde voor hen zou tot het uiterste gaan.

Schriftlezing: Johannes 13:1-15

Het eigene van de dag

Met Witte Donderdag beginnen de drie dagen van Pasen, waarin lijden, dood en opstanding van Jezus met elkaar verbonden worden. Op Witte Donderdag staat de instelling van het Avondmaal centraal. Het gaat hier over het vrijwillige aspect van Jezus’ lijden, ‘zijn liefde zou tot het uiterste gaan’. Door Johannes te lezen komt ook de voetwassing naar voren, als symbool van dienen van de ander. De liturgische kleur is wit, een verwijzing naar Gods macht om het leven af te leggen en weer op te nemen.

Uitleg

Het Evangelie van Johannes bestaat uit drie delen. In het eerste deel wordt Jezus’ publieke optreden beschreven. Dit deel wordt afgesloten met de intocht in Jeruzalem, de aankondiging van Jezus’ dood en een reflectief gedeelte van de schrijver in 12:37-50. In hoofdstuk 13 begint het tweede deel, waarin Jezus alleen is met zijn leerlingen. De voetwassing en de maaltijd zijn de opmaat voor de toespraken van Jezus, waarin Hij hen voorbereidt op de tijd waarin ze het zonder Hem moeten doen. In hoofdstuk 18 begint dan de vertelling over het lijden, sterven en de opstanding.

In de perikoop die vandaag gelezen wordt, zet de schrijver alles op scherp. ‘Jezus wist dat zijn tijd gekomen was’, ‘zijn liefde zou tot het uiterste gaan’. Jezus is samen met degenen die Hem toebehoren, maar, zo merkt de schrijver fijntjes op, er is ook nog Judas die Hem zal verraden. De focus van het verhaal ligt bij Jezus’ omgang met de leerlingen en de gesprekken rond de voetwassing. De maaltijd krijgt in de vertelling van Johannes minder nadruk dan in de synoptici, de instellingswoorden worden ook niet gesproken. De nadruk ligt hier op de innerlijke verandering, niet op het fysieke van lijden en sterven, en lichaam en bloed. Johannes gebruikt het symbool van de voetwassing en niet van brood en wijn.

Vers 1 is de tekst die alle gebeurtenissen die volgen in het goede licht zet. Wat komt, is geen vernedering, maar zal Jezus op een totaal nieuwe manier laten zien. Het motief voor Jezus’ handelen is ‘liefde’. Eerder ging het in het evangelie alleen over de liefde van de Vader, nu wordt expliciet genoemd dat Jezus’ liefhebben het motief is voor zijn opoffering.

‘Zijn liefde voor hen zou tot het uiterste gaan’, zo vertaalt de Nieuwe Bijbelvertaling het tweede deel van vers 1. In het Grieks wordt het woord telos gebruikt. Dat betekent zowel ‘einde’ als ‘perfectie’. Jezus’ dood is een einde, maar het is ook een perfect voorbeeld van zijn liefde. In Johannes 15:13 staat: ‘Er is geen grotere liefde dan je leven te geven voor je vrienden.’ De vertaling van de NBV probeert deze twee aspecten beide te benoemen.

De voetwassing staat centraal bij Johannes. Voeten wassen is een nederige taak, maar Jezus stelt deze daad in een nieuw daglicht. Hij wast de voeten van de leerlingen om zijn relatie met hen te vernieuwen. Daarom ook is het essentieel dat Petrus’ voeten worden gewassen: als dat niet gebeurt, kan hij niet bij Jezus horen. Voeten wassen staat dus symbool voor ‘bij Jezus horen’ en ‘rein zijn’. De vertelling van Johannes is complex; er zitten verschillende betekenislagen in de tekst. Eerst zegt Jezus dat de leerlingen het later zullen begrijpen (vs. 7) – daarna legt Hij het wel meteen uit (vs. 12-17). Jezus wast eenmalig de voeten zodat de leerlingen bij Hem horen, als een soort inlijving (vs. 8) – maar de leerlingen moeten het in de toekomst herhalen en bij elkaar doen als teken van dienstbaarheid (vs. 14).

Ook bij de interpretatie rond Judas zijn twee betekenislagen te zien. Was hij al aangezet door de duivel vóór de maaltijd (vs. 2) of pas ná de maaltijd (vs. 27)? Het is mogelijk dat er twee verschillende redacteuren aan het werk zijn geweest, of dat de schrijver bewust deze twee interpretaties naast elkaar laat bestaan.

Een interpretatie van de voetwassing die kan helpen bij de voorbereiding, is het bijbelgedeelte lezen in het licht van de gave van de Geest. In het Evangelie van Johannes gaat het regelmatig over water als symbool van de Geest (zie bijvoorbeeld hoofdstuk 4). De gave van de Geest zorgt voor eeuwig leven. In Johannes 7:38-39 wordt letterlijk genoemd dat de volgelingen van Jezus de Geest zullen ontvangen als ‘rivieren van levend water’. Zo is ook het water van de voetwassing een teken dat Jezus door zijn dood de gelovigen de Geest zal schenken. Jezus zal hen wassen met de Geest, zonder die Geest is er geen gemeenschap met Hem mogelijk. De persoon die de Geest niet heeft, heeft geen deel aan Jezus’ erfenis en dus geen eeuwig leven. De toekomst is in deze gebeurtenis al even aanwezig, als Jezus de leerlingen ‘rein’ noemt.

Aanwijzingen voor de preek

Als op Witte Donderdag gelezen wordt uit Johannes, dan volgt daaruit dat de nadruk in de verkondiging ligt op de voetwassing en niet op de maaltijd. Vanuit de voetwassing kunnen twee elementen benadrukt worden:

• liefde: de gave van Jezus door zijn dood

• dienstbaarheid: de opdracht van Jezus om dit te herhalen

Jezus laat zijn liefde zien door zich te geven, tot in de dood. De voetwassing laat de implicaties van deze liefde zien. Door Jezus’ dood en opstanding zal duidelijk worden wie wel en niet bij Hem horen. De schrijver benadrukt de ultieme liefde van Jezus. Zijn dood was geen ongeluk, maar een bewuste keuze uit liefde. God is liefde, klinkt het vaak in de kerk, maar die woorden lopen het gevaar abstract en betekenisloos worden. Maar niets is minder abstract dan hoe we de liefde vorm zien krijgen in dit verhaal en de gebeurtenissen die daarna volgen. De liefde van Jezus is liefde die zichzelf geeft, en daarmee het leven biedt aan mensen. Dat leven wordt zichtbaar in het water van de voetwassing, juist omdat het water de Geest van het leven symboliseert. Jezus’ zelfopofferende liefde zorgt ervoor dat mensen gewassen kunnen worden met het water van het leven. Het zijn krachtige beelden die de liefde van God zichtbaar maken. De woorden uit NLB 791 komen hier naar boven:
‘Liefde waagt zichzelf te geven, ademt op van goede trouw
Liefde houdt ons in het leven, daarop hebt Gij ons gebouwd.’

Naast de gave van het leven is de voetwassing ook een kritische handeling. De leider dient, de meester wast de voeten. Zijn wij bereid om te knielen voor de ander, te knielen voor de medegelovige die naast ons zit? Jezus spoort ons aan om te herhalen wat Hij doet. Het is interessant om eens te speculeren over de vraag wat er gebeurd zou zijn als niet de maaltijd, maar de voetwassing het centrale sacrament was geworden van het christendom. Over de betekenis van brood en wijn zijn heftige debatten gevoerd, en ook konden mensen worden uitgesloten van deelname. Zou dat ook zijn gebeurd als de voetwassing centraal stond, dat ultieme symbool van nederigheid? Als er later in de dienst een echte voetwassing is, krijgen deze vragen extra gewicht.

Liturgische aanwijzingen

In de lezing van Johannes komen twee zichtbare tekenen naar voren: de voetwassing en de maaltijd. Op Witte Donderdag is het in veel gemeentes de gewoonte om de maaltijd van de Heer te vieren. Dat kan op de gebruikelijke manier aan het einde van de viering, of als ‘echte’ maaltijd voorafgaande aan de viering. De laatste manier kan ingevuld worden als een agape-maaltijd, een sobere en ingetogen maaltijd waarbij de gemeenschap als gemeente van Christus centraal staat. Op zeker moment tijdens de maaltijd is dan het moment voor de gedachtenis van het lijden van Christus, waarbij de instellingswoorden gesproken worden en brood en wijn worden rondgedeeld. De maaltijd loopt dan over in een liturgisch moment. Dat kan op dezelfde plaats aan tafel gebeuren of de gemeente neemt plaats in de meer gebruikelijke liturgische opstelling. Op Witte Donderdag is het gepast dat aan het einde van de viering de avondmaalsbekers en -schalen worden opgeruimd ter voorbereiding op de viering van Goede Vrijdag. Zo worden we meegenomen in de leegte en duisternis van het verhaal.

Ook de voetwassing kan een zichtbare plaats krijgen in de viering. Zorg voor een goede voorbereiding, maak een inschatting van het aantal kerkgangers en bedenk hoeveel tijd er nodig is om iedereen de voeten te wassen. De voetwassing is een gebaar van liefde en vriendschap, daarom is het niet nodig dat alleen leden van de kerkenraad dit uitvoeren. Ieder gemeentelid kan de ander de voeten wassen.

Centraal in de lezing van Johannes is de dialoog tussen Jezus en Petrus. Het is mooi om deze lezing met verschillende stemmen te lezen, om zo uit te beelden wat er die avond daar gebeurde.

Er zijn veel mooie liederen te vinden in het Liedboek. Tijdens de maaltijd of de voetwassing kan het Taizé-lied ‘Ubi caritas’ gezongen worden. Ook NLB 377 en 569 zijn passend.

Geraadpleegd

• Hartwig Thyen, Das Johannes Evangelium (Handbuch zum Neuen Testament 6), Tübingen 2005.

• Urban C. von Wahlde, The Gospel and Letters of John. Volume 2 (ECC), Michigan 2010.