Preekschets Matteüs 3:13

Epifanie

Toen kwam Jezus vanuit Galilea naar de Jordaan om door Johannes gedoopt te worden.

• Bijbelgedeelte: Matteüs 3:13-17
• Kerntekst: Matteüs 3:13
• Thema: Gerechtigheid vervuld

Liturgisch kader

Het Bijbelgedeelte voor deze preekschets komt elk jaar wel op de één of andere manier in de preekroosters terug en altijd op dezelfde zondag: de eerste na de Epifanie. Dit is ook één van de weinige gebeurtenissen, die zowel door Johannes de Evangelist als in de synoptische Evangeliën beschreven wordt. Het taalgebruik in het Grieks is ook nagenoeg aan elkaar gelijk, al is Matteüs meer uitgebreid dan de andere Evangeliën. Nergens dan in Matteüs is echter zo duidelijk, dat deze geschiedenis ingebed is in de Joodse traditie en in de vervulling van Gods belofte. Het doel van het geslachtsregister vanaf Abraham is uiteindelijk Jezus, de Christus (het teleologisch perspectief) en in het vervolg daarvan ook hen, die door te geloven in deze Mens geënt worden in geloof op Abraham!

Uitleg

Ook de vlucht van Jozef en Maria naar Egypte is een weergave van verdrukking, moord en tirannie; overigens alleen in Matteüs beschreven. Vergelijk Farao met Herodes, de onderdrukking van Juda door de Romeinen met die van Israël door Egypte, Mozes die ontsnapt aan de moordende hand van Farao en Jezus die ontsnapt aan de moordende hand van Herodes.

De doop van de Heer is daarmee ingekaderd in zowel de geschiedenis van het Joodse volk als in Gods weg met gemeente, voor Matteüs ongetwijfeld Joodse volgers van de Messias. Vergelijk ook de verzoekingen in de woestijn en de tocht van Israël door de woestijn, volgend op de doop.

Opvallend is het feit, dat die inkadering in Israël weergegeven wordt door het voortdurend verwijzen naar het Oude Testament, de Wet en Profeten: onder andere naar Jesaja 42:1, waarin over de Knecht van de Heer wordt gesproken als uitverkorene, in wie de Heer een welbehagen heeft en waarop de Geest des Heren is gelegd. Jesaja schrijft als het ware naar de Verlosser van Israël en de wereld toe. Ook de aantekeningen in the Jewish annotated New Testament laten scherp zien, dat de hele terminologie bij de doop van de Heer teruggelezen kan worden in het Oude Testament. Vergelijk ook Genesis 22:2, volgens sommigen ook profetisch duidend op het offer van Jezus Christus op Golgotha … een onmogelijke vraag aan Abraham om zijn geliefde (!) zoon op de berg Moria te binden en te offeren. Of deze conclusie terecht is, waag ik te betwijfelen. Niet de conclusie echter dat de doop van de Heer ook historisch geduid kan worden en een centrale functie heeft in Gods plan met Israël en in het verlengde daarvan met de hele wereld.

Feit is, dat die ‘stem uit de hemel’ een voluit Joods begrip is. Na de profeten blijft God spreken met de ‘dochter van de stem, ‘Bath Qol’. De ‘stem uit de hemel’ is dus een boodschap van God, aansluitend bij die van de Tora en de Profeten.

Is het een wonder, dat Johannes niet wil? Hij beseft deksels goed, dat hier Iemand is, die meer is dan Abraham en wel zeker meer dan hijzelf.

Kern

De kern van de geschiedenis van de doop lijkt me, dat in de persoon van Jezus Christus gerechtigheid wordt vervuld; dat gaat verder dan alleen, dat Hij recht doet. In het Grieks: diakosunee en pleeroosai .. gerechtigheid (te) vervullen. Dat is hét kenmerk van de Messias en hét kenmerk van de Zoon; en dit gaat verder dan alleen maar gerechtigheid te doen. Dat correspondeert vooral met het Hebreeuwse begrip ‘tsedaka’ (gerechtigheid), waarbij een ‘tsaddiek’ iemand is, die volledig leeft naar de bedoeling van Gods recht en Hij de enige Rechter is die kan beoordelen wat rechtvaardig is.

Hoewel ook wel voorkomend in de andere Evangelièn, komen de beide begrippen ‘diakosunee’ (gerechtigheid) en ‘pleroo’ (vervullen’) in verschillende afleidingen vooral voor in Matteüs, de Joodse Evangelist, respectievelijk 20 x en 10 x en ook bij de brief aan de Romeinen.

Let ook op het feit, dat in die doop Johannes en Jezus beiden in hun samen handelen de gerechtigheid vervullen. In vers 15 staat: ‘past het ONS alle gerechtigheid te vervullen’ en het gaat hier over de wijze waarop gerechtigheid zichtbaar is en zal worden, namelijk in de vereenzelviging van Jezus met alle andere mensen. Zo neemt Hij de gerechtigheid op zich en zal die dragen tot het einde toe. Gerechtigheid is dus geen loos begrip hier, maar iets dat ten behoeve van de mensen gebeurt in de persoon van Jezus door God zelf. In Christus wordt en is de gerechtigheid vervuld. Door God gewild, door mensen gedaan.

Aanwijzingen voor de prediking

Voor de prediking lijkt het me van belang om te laten zien dat er niet een ethisch of moralistisch ideaal wordt geschetst, maar de gezindheid van Christus in zijn vereenzelviging met de mensen. Ook lijkt het me van belang hoezeer het Griekse begrip ‘diakosunee’ verwant is met het Joodse begrip ‘tsedaka’. Vergelijk voor een dergelijke levensstijl ook de Bergrede. Het zijn relationele begrippen, veel meer dan juridische concepten in onze betekenis van het woord. Het gaat om de verhouding God en mens en gerechtigheid in haar uitstraling naar mensen onderling. Zo worden we geroepen tot navolging en zo deed Christus het voor en leefde eruit; vooral Matteüs laat deze Joodse, relationele context zien.

Liturgische aanwijzingen

Liederen die gezongen kunnen worden:

• Liedboek Zingen en bidden in huis en kerk 2013: psalm 72:4-6, psalm 100, lied 526:2 en 4, lied 522:1, 2 en 5, lied 494, lied 791
• Liefste Lied van Overzee deel 1 en Hemelhoog de bewerkingen van ‘Leid mij Heer, o machtig Heiland’ respectievelijk lied 37 en lied 686, met een doopmotief als aansporing tot navolging.
• Zangen van Zoeken en Zin: lied 499

Om de band met het Eerste, het Oude, Testament vast te houden, is het van belang om de lezingen uit de Profeten erbij te betrekken en misschien te verwijzen naar Genesis 22:2 en Jesaja 42:1. Met woorden uit die teksten wordt de Heer aangewezen als de Zoon. Overigens wijst Nielsen in zijn commentaar terecht de visie af, dat Jezus zijn Zoonschap pas ontving bij zijn doop (‘adoptionisme’): Jezus werd bij de doop door God als zoon geadopteerd.  Na de doop volgen ook in Marcus en Lucas de verzoekingen in de woestijn: het gaat niet zomaar, dat leven met en vanuit Gods gerechtigheid.

Meer lezen

Prof. dr. J.P. Versteeg Evangelie in viervoud – een karakteristiek van de vier evangeliën