Preekschets Psalm 103:17-18 – Nieuwjaar

Psalm 103:17-18

Nieuwjaar

Maar de vriendschap
van de ENE is van eeuwig tot eeuwig
over wie hem vrézen,
zijn geréchtigheid
voor zónen van zónen;
voor wie zijn verbónd bewaken,
voor wie gedenken zijn ópdrachten
om die te dóen.

(NB)

Schriftlezing: Psalm 103

Het eigene van de dienst

In veel gemeenten is er geen kerkdienst op nieuwjaarsochtend. Waar dat wel het geval is, is een kleine kring van de trouwste gemeenteleden aanwezig, van wie de meesten ook de avond ervoor de dienst bezocht zullen hebben. Daarom is het goed mogelijk de psalm van de vorige avond deze morgen nog weer op een andere wijze aan de orde te stellen. De verzen 14-16 uit de psalm verwoorden het gevoel van kwetsbaarheid, vergankelijkheid, de tijd die alles zeer snel in de vergetelheid doet verdwijnen. Hiertegenover stellen de woorden die hierop volgen de vriendschap van de Eeuwige voor als een eeuwige vriendschap. Het is goed het oude jaar te beëindigen en het nieuwe te beginnen met de lofprijzing voor Hem die verleden, heden en toekomst in zijn handen houdt, ons draagt in zijn verbond.

Uitleg

Chèsèd. Dit woord wordt in de verschillende bijbelvertalingen op allerlei manieren vertaald. Ook in het Hebreeuws zijn er verschillende kleurschakeringen in de betekenis. Het gaat om de loyaliteit die de partners in het verbond elkaar bewijzen. Maar het woord loyaliteit heeft in onze taal een zakelijke klank, terwijl er in dit woord ook heel veel genegenheid schuilgaat. De oude vertalingen hebben in dit vers: goedertierenheid, een woord dat vandaag in het Nederlands niet meer zo veel wordt gebruikt. Het is wel een heel adequaat woord, omdat het een soort combinatie is van goedheid en barmhartigheid. ‘Goedheid’ is zakelijker, ‘barmhartigheid’ laat de diepste gevoelens zien. Gods chèsèd is meer dan loyaliteit en goedheid, omdat de mens als zijn verbondspartner kwetsbaar is, broos, en ook schuldig. Beide zaken komen in Psalm 103 uitvoerig aan de orde. Daarom is God als verbondspartner niet alleen loyaal, maar ook barmhartig, genadig, vergevend. Al die noties zitten in het woord chèsèd.

Voor wie de oude vertaling ‘goedertierenheid’ niet meer voldoet, is wellicht ‘vriendschap’ mooier. Dit woord sluit sterk aan bij het relationele taalveld vandaag, waarin met name jongeren zich uitdrukken, ook als het gaat om hun relatie met God. Maar ook bij het gebruik van dit woord moet wel een en ander uitgelegd worden. In ieder geval gaat het om een vriendschap van de ENE en de Eeuwige. Hij is nooit zomaar ons maatje. Misschien kan het woord goed uitgelegd worden parallel met het woord yaree’, het vrezen van de Here: de vriendschap geldt voor hen voor wie God ‘eine lebendige, zu Gehorsam und Nachfolge verpflichtende Wirklichkeit ist’ (Kraus).

Mee ‘olam we ‘ad ‘olam.Het valt op dat ook modernere vertalingen blijven bij de klassieke weegave: van eeuwigheid tot eeuwigheid. Intussen klinkt dit abstracter dan wat het Hebreeuws bedoelt en het klinkt ook enigszins als een mantra. ‘Van oeroude tijden af tot in heel verre tijden’ komt dichter bij het oudtestamentische concrete en historische denken. Deze weergave maakt het ook voor ons op nieuwjaarsmorgen concreter. We kunnen heel concrete tijden van vroeger benoemen: blij dat ik toen niet geleefd heb. Maar, Hij was ook toen bij zijn volk! We kijken in de mist van voor ons onbekende tijden in de toekomst: hoe zullen onze achterkleinkinderen leven? Het belangrijkste is: ook dan zal Hij er zijn. Vergelijk ook het vervolg van vers 17, waar de kinderen en kleinkinderen met name worden genoemd.

Tsedaka. Eveneens een kernwoord in het Oude Testament, dat behoort bij de structuur van het verbond. Gerechtigheid is dat wat op basis van het verbond van de partner verwacht mag worden. Gods gerechtigheid is dat Hij de belofte van hulp die Hij toezegde, nakomt. Zijn gerechtigheid is ook dat hij de verdrukte opricht en dat Hij eindelijk recht zal doen aan de verdrukten door de verdrukkers te verbrijzelen (Ps. 72).

Sjamar berith. ‘Het verbond bewaken,’ zo vertaalt de Naardense Bijbel heel letterlijk. ‘Het verbond bewaren’ en ‘zich houden aan het verbond’ zijn meer gebruikelijke weergaven. Toch kan het wel eens goed zijn bij zo’n heel letterlijke betekenis aan te sluiten. Het beeld dat oprijst, kan ons helpen weg te komen uit de abstracties. Het verbond is geen contract met regels in de eerste plaats, maar een kostbaar geschenk van liefde, een huwelijk. Daar moet men de wacht bij betrekken, zodat geen vreemden daarin binnendringen. Aan de basis van elke verbondsbreuk stond in Israël het binnendringen van vreemde goden.

Zakar, ‘gedenken’. Net zomin als het ‘vergeten’ uit vers 2 heeft het ‘gedenken’ in vers 18 te maken met het geheugen, het herinneringsvermogen. ‘Gedenken’ heeft te maken met voortdurend zich de opdrachten van het verbond zó te binnen brengen, dat het ogenblikkelijk leidt tot handelen. ‘Gedenken om te doen’, zoals er dan ook letterlijk staat. Bij het gedenken behoort ook het zich te binnen brengen dat het een voorrecht is van de verkiezing deze opdrachten te mogen doen (Ps. 147:19, 20).

Pikkoedim, ‘bevelen’, ‘verordeningen’. Komt slechts voor in dichterlijke teksten, waaronder 21 maal in Psalm 119.

Aanwijzingen voor de prediking

Het gaat op de nieuwjaarsmorgen om een woord van hoop dat niet goedkoop klinkt, dat meer is dan: we gaan er weer met nieuwe moed tegenaan. Dat zou intussen wel het doel kunnen zijn van de preek: we gaan er als gemeente weer met nieuwe moed tegenaan. Maar dan heeft deze moed ook werkelijk grond. De goedertierenheid van de God van het verbond is onze hoop en constitueert onze moed. Het is van belang de hoorders af te halen waar ze zijn, waar wij met elkaar zijn.

Wij weten geen van allen wat de dag van morgen brengt, laat staan wat het komende jaar brengt. Dat geldt voor ons persoonlijk, voor de gemeente, de kerk en de wereld. Het is van belang dit niet in algemene bewoordingen te zeggen, want dan zijn het clichés. Kies iets waarin mensen zich herkennen. Veel mensen in mijn omgeving – meer en anderen ook dan ik verwacht had – zagen de verfilming van het boek van Kluun: Komt een vrouw bij de dokter. Maar misschien is dat aan het begin van 2011 wel weer vergeten. Waar het om gaat, is dat veel mensen geraakt worden door de grote thema’s van het leven: de dood en de morele dilemma’s. In de film gaat een man vreemd terwijl zijn vrouw de strijd tegen kanker moet voeren. Het leven is verschrikkelijk onzeker en ik ben ook niet zo’n standvastig type als ik wel zou willen. Dat is waar mensen zich in herkennen. Kan het leven ondanks deze werkelijkheid goed zijn, hoopvol geleefd worden?

Ja, mits we ons laten leiden door de belofte en het gebod van de Ene en Enige die er werkelijk wat aan kan doen en er wat aan gedaan heeft, de God van Israël, de Vader van Jezus Christus. Hier moeten we uitdiepen wat zijn chèsèd inhoudt. Zijn vriendschap heeft het in het verleden met de meest wonderlijke en dubieuze mensen uitgehouden, als we de bijbelverhalen mogen geloven. Zijn vriendschap hield het met ons, mensen, uit totdat het Hemzelf het leven kostte: God zelf gaat in Christus voor ons de dood in. Zijn vriendschap zal het daarom ook niet meer begeven. Ze heeft in de dood en opstanding van Christus de vuurproef volkomen doorstaan. We hoeven niet bang te zijn dat dit in de komende geslachten ergens zal ophouden.

Toch is dit geen goedkoop evangelie. Het gaat behalve om de belofte ook om het gebod van de ENE. Het gaat ook om de vreze van zijn naam, het verbond bewaren, zijn bevelen doen. Alleen op deze wijze profiteren we van de kracht en de vreugde van zijn vriendschap. De preek mag daarom ook een aansporing zijn het komende jaar het verbond te bewaken, zodat geen vreemden daar kunnen binnendringen. De liefde en de vergeving van God zijn groot (Ps. 103:8-13). Er is gerekend met al onze zwakheid, broosheid en schuld. Maar er ligt een grote taak het verbond met deze God concreet gestalte te geven en voor te leven aan onze kinderen, de komende geslachten. Dan aanvaarden wij ons onzekere bestaan en sleuren de morele dilemma’s van het leven ons niet naar de afgrond.

Liturgische aanwijzingen

Het is niet alleen correct ten opzichte van de traditie, maar inhoudelijk ook heel zinvol naast de psalm ook de klassieke lezing voor deze dag over de besnijdenis van Jezus te lezen volgens Lucas. Jezus wordt als kind van het verbond besneden en zal dit verbond op unieke wijze gestalte geven en daarmee de trouw van en aan de Eeuwige bevestigen.

Woorden uit Psalm 145, met name vers 4 en vers 13, kunnen dienen als openingswoorden in een dienst die het karakter van een morgengebed mag dragen.

Er kan ook uit deze psalm gezongen worden, evenals uiteraard uit Psalm 103. Verder valt te denken aan Psalm 79:5; 89; 93; 105 en Gezang 397; 453 (Lvdk).