Basis

Rituelen in een digitale samenleving

Heeft u wel eens een digitale kaars aangestoken om een dierbare dode te herdenken? Of heeft u wel eens meegedaan aan een online retraite met dagelijkse opdrachten en meditaties? De toenemende digitalisering van onze samenleving leidt tot nieuwe rituelen en nieuwe vormen van deelname. Martin Hoondert, ritueelwetenschapper aan de Universiteit van Tilburg, gaat in op enkele kwesties die spelen rondom rituelen in de digitale samenleving.

Een van de kenmerken van onze cultuur is digitalisering. Vaak wordt dit verstaan als de toenemende invloed van computers, internet en social media op ons leven. Dat klopt, maar voor een goed begrip van wat digitalisering betekent, moeten we vooral zien en begrijpen dat de online en offline wereld zo met elkaar verweven zijn, dat ze eigenlijk niet meer van elkaar te scheiden zijn. Een voorbeeld: via een post op Instagram komen we op het spoor van een popband; we beluisteren enkele songs via YouTube, delen onze ervaringen met vrienden via Facebook en besluiten samen naar een concert te gaan. Online en offline activiteiten vloeien naadloos in elkaar over en beïnvloeden elkaar; er is geen sprake van primair en secundair, beide ‘werelden’ zijn even belangrijk.

Als we digitalisering zo begrijpen, kunnen we de online wereld eigenlijk niet meer aanduiden als ‘virtueel’. In het themanummer ‘Virtueel vieren’ (Laetare, september 2019) stoort me dat woord ‘virtueel’ in de titel. Als mensen met elkaar chatten over een gezamenlijke interesse en ervaringen uitwisselen (bijvoorbeeld over een game, sport, muziek, of het spotten van vliegtuigen), dan is deze community of interest niet virtueel, maar echt. Of als ik mijn zoon roep om te komen eten en hij zegt dat hij eerst zijn missie in GTA (een online game) moet afmaken, dan is daar niets virtueels aan (zijn eten wordt koud!). De digitale wereld is even werkelijk als de offline wereld en zij beïnvloeden elkaar op velerlei manieren.

Gemeenschap

Wie wel eens in de Franse bedevaartsplaats Lourdes is geweest, weet dat ‘de grot’ waar Maria in 1858 is verschenen, de centrale plaats is. Daar wordt dagelijks de eucharistie gevierd en de bedevaartgangers trekken erheen om te bidden tot Maria. De Lourdesgrot is ook online te bezoeken, 24 uur per dag via Lourdes-france.org. Door middel van een webcam is voor iedereen die de beschikking heeft over internet zichtbaar wat er in de ‘grotto’ gebeurt. De website bevat bovendien een agenda waarop de digitale bezoeker kan zien wanneer welk ritueel plaatsvindt. Hij of zij kan daarop afstemmen en dankzij de mogelijkheid van live-streaming deelnemen aan de activiteiten in de grotto.

De digitale wereld is even werkelijk als de offline wereld en zij beïnvloeden elkaar op velerlei manieren.

Dankzij de webcam kunnen mensen op verschillende manieren deelnemen aan de rituelen in de grotto: als aanwezige in Lourdes (offline) of als digitale bezoeker via de webcam (online). Deze twee vormen van participatie zijn niet hetzelfde. Deelname aan het ritueel via de website heeft een andere impact dan offline deelname. Daarmee is het een niet beter dan het andere, maar wel anders. Marga Altena schrijft in een artikel over online-rituelen dat de ‘isolated user of the Internet, cut off from direct interaction with fellow humans, is far removed from the smells, sounds, and sights of rituals experienced in socially shared, bodily experience.’ De gezamenlijke deelname aan een ritueel, zoals een eucharistieviering in de Lourdesgrot, kan een sterk gevoel van verbondenheid geven. Het samen zingen en bidden, de fysieke ervaring van de persoon die naast je zit en de gedeelde ervaring leiden tot een unieke vorm van verbondenheid: een gemeenschap van vreemden. Tegelijkertijd weten we ook dat deze gemeenschap momentaan is: na het ritueel zwermt iedereen weer uit en is er van de gemeenschap als zodanig weinig meer over. Dat gevoel van verbondenheid kan echter wel blijvend zijn, als een sluimerend weten dat jij dit niet als enige hebt meegemaakt, maar dat er velen zijn die deze ervaring delen. Dit sluimerend weten kan ook aanwezig zijn bij de online deelname aan de rituelen in de grotto. Altena spreekt van de ‘isolated user’, maar eigenlijk ben je nooit alleen op internet, zeker niet met de huidige mogelijkheden van chats en social media. Het bezoek aan de website van Lourdes kan een voortzetting zijn van de offline deelname (voor mensen die wel eens in Lourdes geweest zijn) en als zodanig de ervaring ‘van toen’ weer oproepen. Maar ook voor wie nooit in Lourdes is geweest, kan het feit dat samen met jou vele mensen, waar ook ter wereld, online deelnemen aan de eucharistieviering in Lourdes een gevoel van verbondenheid oproepen. Geloofsgemeenschappen zijn vaak zogenoemde thick communities, doordat zij regelmatig (doorgaans wekelijks) bijeenkomen en in en rondom de rituelen lief en leed delen. Er zijn ook light communities die gedefinieerd worden door één gedeelde interesse, in dit geval Lourdes. Zowel de offline gemeenschap van de eucharistieviering in de grotto als de online gemeenschap die meekijkt via de webcam zijn light communities. Het zijn vaak websites, chatgroepen of groepspagina’s op Facebook die deze light communities faciliteren en in stand houden.

Lichaam

Bovenstaand citaat van Marga Altena wijst ook op een ander verschil tussen offline en online deelname aan een ritueel: offline deelname is belichaamd, het lichaam is er heel direct in en bij betrokken. Online rituelen zouden disembodied, niet belichaamd zijn. Beter is te zeggen dat het lichaam bij online rituelen, zoals het bijwonen van de eucharistieviering via de webcam in Lourdes, op een andere manier betrokken is. We zijn geneigd vooral te zien en te benoemen wat er gebeurt op het scherm, en daarmee vergeten we dat elk online ritueel een offline dimensie heeft: offline en online zijn met elkaar verweven! Het komt voor dat mensen die de eucharistieviering in Lourdes via het scherm willen meemaken, eerst een wandeling maken. En tijdens de viering zingen en bidden zij mee.

Een tweede voorbeeld van de betrokkenheid van het lichaam bij online rituelen zie ik bij mijn zoon. Elke avond sluit hij de dag af met Snapchat, een dagsluitingsritueel dat zowel serieus als speels is. Het is belangrijk dat hij via Snapchat in contact is met zijn vrienden, zo belangrijk dat ik hem daar niet vanaf mag houden ook al vind ik dat hij moet gaan slapen. De manier waarop het contact onderhouden wordt, is speels, met gekke foto’s van zijn gezicht. En juist bij het maken van die foto’s is zijn lichaam ten volle betrokken; hier zien we de selfiecultuur waarbij we op allerlei momenten ons lichaam tonen aan onze vrienden, in allerlei situaties.

Authenticiteit

Een derde kwestie inzake rituelen in de digitale samenleving betreft geldigheid en authenticiteit. Als we meedoen aan een online retraite of een digitaal kaarsje aansteken voor een dierbare overledene, is dat dan een echt, geldig en authentiek ritueel? Bij de opkomst van online rituelen is vaak negatief gereageerd, onder meer omdat de offline rituelen als norm gesteld worden. Op de achtergrond van deze kwestie speelt de democratiserende werking van internet. In de offline wereld zijn rituelen, en zeker religieuze rituelen, gereguleerd; er is een autoriteit die de rituele gang van zaken bepaalt en behoedt. In religieuze tradities zijn het de rituele experts die bepalen welke symbolen en handelingen het heilige representeren, en wie deze symbolen en handelingen mag gebruiken en toepassen. In de digitale samenleving is het belang van religieuze en rituele autoriteiten afgenomen. Bij online rituelen bepaal je als deelnemer zelf aan welke rituelen je deelneemt. Je kunt zelf je rituele repertoire samenstellen en deelnemen op een moment dat het jou uitkomt.

We vergeten dat elk online ritueel een offline dimensie heeft.

Mijn collega Jan Blommaert wees me op een mooi voorbeeld inzake deze kwestie. In zijn woonplaats, vlak bij Antwerpen, zijn veel migrantenkerken te vinden, vaak kleine, evangelicale gemeenschappen die in een garagebox of leegstaande winkel bij elkaar komen. Bij een van deze kerken hing een poster met een overzicht van de diensten in de kerk en een verwijzing naar de website van Bethel TV, een religieuze onderneming die gevestigd is in Californië, maar via internet wereldwijd actief en aanwezig is. Het YouTube kanaal van Bethel TV heeft bijna 230.000 abonnees. Vanuit die kleine, lokale kerk vlakbij Antwerpen worden we doorgeleid naar een wereldwijd netwerk van mensen die 24/7 toegang hebben tot de online vieringen van Bethel TV en daar zin en betekenis aan ontlenen. Waarom zou dit niet authentiek en geldig zijn? Eigenlijk is deze vraag volledig overbodig in deze context.

Voor mij als onderzoeker naar rituelen in de huidige cultuur zijn de processen van digitalisering en vermengen van offline en online werelden buitengewoon boeiend. In mijn onderzoek naar rituelen rondom de dood spelen mogelijkheden om online te rouwen en te herdenken een belangrijke rol. Ik zie volop kansen voor rituelen en nieuwe vormen van religiositeit, vaak buiten de institutionele wegen, maar daarmee niet minder echt en relevant!

Wie meer wil weten over rituelen in de digitale samenleving wordt verwezen naar het boek dat Martin Hoondert samen met collega Suzanne van der Beek schreef: Rituals in a digital society. Het boek is, uiteraard, online beschikbaar via de website van het Instituut voor Rituele en Liturgische Studies (IRILIS: www.pthu.nl/irilis onder Publications > NSRL).

Martin Hoondert is universitair hoofddocent ‘Muziek, Religie en Ritueel’ aan de Universiteit van Tilburg. Tevens is hij dirigent van het liturgiekoor Katharsis en redacteur van het Gregoriusblad – Tijdschrift voor Liturgische Muziek.