Menu

None

Slaagt de Bijbel voor de Bechdel Test?

In dit Theologisch drieluik introduceert Mariecke van den Berg je met feministische theologie.

Deel 1: wat is het?
Deel 2: sisterhood

Later verschijnt er een reactie op dit drieluik.

Mariecke van den Berg

“Puur literair gezien zijn karakters pas interessant wanneer ze een ontwikkeling doormaken en-of handelend en sturend aanwezig zijn.”

Theologisch drieluik: feministische theologie (deel 3)

Wanneer ik in een kerkelijke (zeker protestantse) context iets zeg over het belang van feministische theologie gebeurt het niet zelden dat mijn gesprekspartner iets antwoordt in de trant van: “Maar het gaat in de Bijbel juist heel vaak over vrouwen! Eva, Deborah, Sarah, Maria… Vrouwen zijn in de Bijbel super belangrijk!”

Het klopt dat er in de Bijbel regelmatig vrouwen voorkomen, al is het discutabel om het ‘veel’ te noemen. Theoloog John Dyer gebruikte de geweldige open source database[1] van Robert Rouse[2] om, onder andere, de man-vrouw verhouding in de Bijbel uit te zoeken.[3] Zijn officieuze onderzoekje is een mooi voorbeeld van hoe kunstmatige intelligentie en datamanagement kunnen worden ingezet in theologisch onderzoek. Ik werd getroffen door een tabel in zijn artikel die laat zien hoe vaak mannen en vrouwen voorkomen in de Bijbel. Van de 3070 personen in de dataset (die overigens nog in ontwikkeling is), zijn er 202 vrouw. Dat is 6,6 procent.

Veel mannelijke smurfen zijn allemaal op eigen wijze karakteristiek (bijvoorbeeld als brilsmurf, muzieksmurf, of moppersmurf), terwijl het karakteristieke aan Smurfin is dat zij vrouw is.

Dyer haast zich te zeggen dat we ons niet moeten blindstaren op kwantiteit, maar het moeten hebben over kwaliteit: deze vrouwen vervullen vaak een belangrijke rol in het verhaal. Hoewel hij wat snel over dit toch wel schokkende percentage heen walst, ben ik het met hem eens dat het niet alleen gaat om het ‘of’, maar ook om het ‘hoe’ vrouwen (en andere minderheden) worden neergezet. Puur literair gezien zijn karakters immers pas interessant wanneer ze een ontwikkeling doormaken en-of handelend en sturend aanwezig zijn in het verhaal. Om achter dat ‘hoe’ te komen, en te zien of in dat ‘hoe’ vrouwen ook werkelijk tot hun recht komen, volgen nu enkele praktische suggesties die iedere lezer kan toepassen. Deze komen niet uit de theologie, maar uit cultuurstudies.

Het Smurfin-principe

Een eerste principe om toe te passen op de tekst, is het Smurfin-principe. Dit principe werd in 1991 gemunt door critica Katha Pollitt in een artikel in de New York Times.[4] Zij wees erop dat in het verhaal van de Smurfen veel mannelijke smurfen voorkomen, die allemaal op eigen wijze karakteristiek zijn (bijvoorbeeld als brilsmurf, muzieksmurf of moppersmurf), terwijl het opvallende aan Smurfin, de enige vrouwelijke smurf, is dat zij vrouw is.

Het Smurfin-principe wil zeggen dat in veel culturele producties (Pollitt schreef vooral over televisieseries) mannen een karakter mogen zijn met onderscheidende eigenschappen en ontwikkelingen, terwijl vrouwen in de minderheid zijn en hen bovendien een eigen karakter en ontwikkeling ontzegd wordt. Je kunt denken aan de serie The Big Bang Theory, waarin een groep klassieke mannelijke ‘nerds’ zich dagelijks verzamelt in het appartement van twee van hen, om zich vervolgens te vergapen aan het buurmeisje, dat als enige rol heeft om mooi en vrouw te zijn.

Waarom staat iemand als Maria Magdalena alleen tussen de mannen? Maakt ze zelf iets mee, of is het haar functie om de mannen iets mee te laten maken en vooral hun rol en belangrijkheid in het verhaal te benadrukken?

In relatie tot de Bijbel moet ik denken aan Dina, de enige (vermelde) dochter van Jakob en Lea te midden van twaalf (half)broers. Of aan Maria Magdalena, de enige vrouwelijke apostel naast twaalf mannelijke apostelen. Dat zij als enige vrouw in het verhaal figureren wil nog niet zeggen dat zij per se een ‘Smurfin’ zijn. Wel is het een aanwijzing om met een extra kritische blik zo’n tekst te lezen: waarom staat zij als vrouw alleen tussen de mannen? Maakt ze zelf iets mee, of is het haar functie om de mannen iets mee te laten maken en vooral hun rol en belangrijkheid in het verhaal te benadrukken?

De Bechdel Test

Een tweede test die vaak heel inzichtelijk is, is de Bechdel test. Deze is in 1985 ontworpen door de Amerikaanse cartoonist Alison Bechdel om – wederom – de rol van vrouwen in fictie te kunnen bestuderen. Bij Bechdel ligt de nadruk op de vraag naar de verhouding tussen vrouwen onderling. Het viel haar op dat vrouwen in films en literatuur zelden onderlinge banden hebben die voor het verhaal van betekenis zijn. Zelfs als er een sterk vrouwelijk karakter in het verhaal voorkomt, krijgt zij doorgaans alleen betekenis in relatie tot mannen. Terwijl we makkelijk voorbeelden kunnen geven van literatuur en films over vader-zoon relaties, broers of vrienden, is het moeilijker om voorbeelden te geven van romans en films die moeder-dochter relaties, zussen of vriendinnen centraal stellen. Zeker wanneer we naar de gevestigde canons kijken en niet naar populaire (en vaak verguisde) genres als ‘chicklit’.

De Bechdel test wil deze patronen inzichtelijk maken. Een film of boek slaagt voor de test wanneer er a) twee of meer vrouwen in voorkomen, die b) met elkaar een gesprek voeren, dat c) over iets anders gaat dan over een man. Veel mensen voegen daar nog criterium d) aan toe: de vrouwen moeten een naam hebben.

Het gaat even niet om de nuance, maar om het naar boven krijgen van diep ingesleten en soms ronduit shockerende patronen.

Het is interessant om te zien wat er gebeurt wanneer we de Bechdel test toepassen op de Bijbel. Dat deed een Anglicaanse priester die blogt onder de naam Paidiske en die de Bechdel test losliet op de Bijbel.[5] Volgens Paidiske zijn er drie ‘narratieve’ Bijbelboeken waar een passage in voorkomt die slaagt voor de test: Ruth, Markus en Lukas – en als ook apocriefe boeken meetellen: Tobit. Concreet gaat het om gesprekken tussen Ruth en Naomi (Ruth 1:8-17 en 2:2), tussen de vrouwen die het graf van Jezus bezoeken en zich afvragen wie de steen voor hen zal wegrollen (Marcus 16:3) en tussen Elisabeth en Maria (Lukas 1:42 en verder) – waarbij Paidiske verklaart dat zij de ongeboren Jezus, over wie het in deze passage gaat, nog niet tot de mannen rekent).

De tests testen

Naast het Smurfin-principe en de Bechdel test zijn er nog tal van andere tests die je op de tekst kunt loslaten: de sexy lamp test (kan het vrouwelijk personage worden vervangen door een sexy lamp zonder dat het plot wezenlijk verandert?);[6] de Mako Mori test (zit er een vrouw in met een eigen verhaallijn die niet enkel de functie heeft om een mannelijk personage te ondersteunen?);[7] of de Tauriel test (zit er een vrouw in die goed is in haar werk?).[8]

De hier genoemde tests hebben zo hun mogelijkheden en beperkingen. Ze zijn nooit ontworpen als theologisch instrument met het oog op een heilige tekst maar zijn, soms met iets van een knipoog, ontwikkeld voor de analyse van populaire culturele producties. Toch vind ik het zinvol om ze ook te gebruiken in relatie tot de Bijbel, omdat je dan andere dingen ziet dan wanneer je meer klassiek-theologische methoden toepast. Je benadert de Bijbel voor even als een film, roman, documentaire, televisieserie of cartoon. Je kijkt even niet als theoloog of gelovig persoon, maar als recensent of literatuurcriticus.

Je hoeft je dan dus niet (zoals John Dyer) te haasten om bij een geestelijke betekenis of goddelijk masterplan aan te komen dat alles uiteindelijk weer rechtbreit. Ook de cultureel-historische verschillen tussen het nu en de tijd van de Bijbel laat je bewust buiten beschouwing. Het gaat even niet om de nuance, maar om het naar boven krijgen van diep ingesleten en soms ronduit shockerende patronen.

Durf je de test aan en lukt het je om vervolgens niet heel hard weg te rennen bij de uitslag?

Dat wil natuurlijk niet zeggen dat het moet blijven bij de zwart-wit methode van deze tests, waarin een tekst slaagt of niet. Al was het alleen al omdat de tests zijn ontworpen vanuit een duidelijk idee van wat een man of een vrouw is. Er is in de tests geen ruimte voor een positie buiten de binariteit van man en vrouw. Daarnaast zijn de tests eenzijdig gefocust op gender terwijl feministische theologie, zo besprak ik in de eerste blog, juist breder kijkt en bij voorkeur een intersectioneel perspectief hanteert. En uiteraard kan er agency, ruimte voor handelingen en ontwikkeling, bestaan buiten de Bechdel test om. Maar dat is ook niet de vraag die deze tests aan de lezer stellen. De vraag is: durf je de test aan en lukt het je om vervolgens niet heel hard weg te rennen bij de uitslag? Kun je het aan, zoals feministisch theoretica Donna Haraway het zegt, ‘to stay with the trouble’? Pas wanneer je dat durft, kun je ook weer gelovig gaan lezen. Maar de tekst zal dan niet meer hetzelfde zijn.

Mariecke van den Berg is bijzonder hoogleraar feminisme en christendom aan de Radboud Universiteit in Nijmegen (Catharina Halkes Leerstoel) en universitair docent interreligious studies aan de Vrije Universiteit Amsterdam.

Noten

[1] Deze database is openbaar toegankelijk gesteld door Robert Rouse, op platform GitHub: robertrouse, “theographic-bible-metadata,” GitHub: https://github.com/robertrouse/theographic-bible-metadata.

[2] Zie tevens de webpagina van Robert Rouse met meer van zijn data en visualisatie gerelateerde, theologische projecten: https://robertrouse.netlify.app/.

[3] John Dyer, “Does the Bible Pass the Bechdel Test? A Data-Driven Look at Women in the Story of Scripture,” John Dyer (11 september 2020): https://j.hn/bible-bechdel-test-women-scripture/.

[4] Katha Pollitt, “Hers; The Smurfette Principle,” The New York Times Magazine (7 april 1991): https://j.hn/bible-bechdel-test-women-scripture/.

[5] paidiske, “The Bible and the Bechdel test,” Paidiske (22 januari 2013): https://paidiske.wordpress.com/2013/01/22/the-bible-and-the-bechdel-test/.

[6] “Sexy Lamp Test,” Fanlore: https://fanlore.org/wiki/Sexy_Lamp_Test.

[7] “Mako Mori Test,” op “Sexy Lamp Test,” Fanlore: https://fanlore.org/wiki/Sexy_Lamp_Test#Mako_Mori_Test.

[8] “Tauriel Test,” Fanlore: https://fanlore.org/wiki/Tauriel_Test.

Wellicht ook interessant

Nieuwe boeken