Nataliteit: reflecties op geboren worden

Niemand herinnert het zich. Althans, niet de eigen geboorte: het voor het eerst in de wereld verschijnen. Slechts verhalen over dit unieke moment omringen ons. Mijn moeder vertelde op mijn verjaardag vaak dat ik van haar vier kinderen de moeilijkste geboorte was. Navelstreng om het halsje, blauw, niet huilen… Na een paar flinke klappen van de huisarts hapte ik naar lucht. Mijn vader schreef een paar jaar later in mijn poëziealbum: ‘Jij huilde en wij juichten, toen jij op aard verscheen. Leef zo dat als jij heen gaat, jij juicht en ieder weent!’ Als kind heb ik veel over de verhalen van mijn moeder en deze regels van mijn vader nagedacht. Pas later ontdekte ik dat ze samen een perfecte samenvatting van de filosofie van Hannah Arendt zijn – het dubbele wonder van geboren worden!

De eerste geboorte

Hannah Arendt, een Joodse filosofe (1906-1975), kan DÉ filosofe van de geboorte worden genoemd. Zelf had zij geen kinderen, maar haar werk cirkelt rondom het begrip nataliteit, geboren worden. Zij was een leerlinge van de Duitse filosoof Martin Heidegger (1889-1976) in wiens werk de dood een centrale plaats inneemt. Je verhouden tot dood en eindigheid is voor Heidegger bepalend voor authentiek mens kunnen zijn. Volgens hem leven mensen er maar wat op los, alsof ze de eeuwigheid hebben. Ze leven alsof de dood alleen van anderen is en flierefluiten zelf door de dagen heen, zonder echt na te denken. Pas als we ervaren en beseffen dat onze dagen begrensd zijn, gaan we afwegen wat belangrijk is. Hannah Arendt keert dit om. Mensen zijn niet zozeer stervelingen, maar ‘borelingen’, nieuwkomers in de wereld. De dood is voor haar niet het meest belangrijke, maar geboren worden. Daarbij is iedere mens uniek. Niemand is hetzelfde en iedere geboorte is bijzonder: zo iemand is er nog nooit geweest en zal er ook nooit meer zijn. Mensen delen het anders zijn met elkaar. Wij delen met elkaar dat wij unieke wezens zijn.

De tweede geboorte

In ons anders zijn van elkaar, hebben wij taal en tekens, woorden en daden nodig om deze unieke gevarieerdheid aan elkaar te openbaren. Dit met woorden en daden de wereld binnentreden is als een tweede geboorte, nataliteit, opnieuw beginnen. Zolang wij leven kunnen wij opnieuw beginnen, met woorden en daden aan elkaar en onszelf verschijnen en zo een verschil maken in deze wereld.

Volgens Hannah Arendt kunnen we een verschil maken in deze wereld door met elkaar te delen wat ons raakt, ontroert, verontwaardigt, boos maakt, waarnaar we verlangen en hoe dit ons in beweging zet. Zij noemt dit ‘zuiver menselijke saamhorigheid’. Het is aan elkaar laten zien wie je bent en met woorden en daden beginnelingen zijn, en zo iets nieuws in de wereld brengen. Ze heeft het niet over een moeilijke filosofie, maar over kleine en grote daden van menselijkheid. Wij kunnen lichten aansteken in de duisternis. In haar boek Men in Dark Times schrijft zij dat wij zelfs in de meest donkere tijden het recht hebben om enige verlichting te verwachten.

‘Deze verlichting zal minder van theorieën en concepten komen, dan wel van het onzekere, flikkerende en vaak zwakke licht dat sommige mannen en vrouwen in hun leven en werken onder bijna alle omstandigheden aansteken en uitstralen over de tijd die hen op aarde gegeven is.’ (Hannah Arendt, Men in Dark Times. Penguin Books, 1968, pag.9)

Hierin beluister ik iets van de wijsheid die doorklinkt in de tekst die mijn vader in mijn poëziealbum heeft geschreven. Ik heb dit ook in mijn eigen werk aan de orde gesteld.

Kwetsbaarheid en opnieuw beginnen

In mijn boek Voor Joseph en zijn broer werk ik dit ‘telkens opnieuw beginnen’ nader uit vanuit de fundamentele kwetsbaarheid van leven. Bij fysieke geboortes van kinderen manifesteert deze kwetsbaarheid zich voluit, zelfs als alles goed gaat. We houden de adem in en heten dit unieke nieuwe mensje met dankbaarheid welkom! Wat zal hij of zij allemaal teweeg gaan brengen?

Niet alleen bij geboortes en het verzorgen van jonge kinderen voelen wij hoe kwetsbaar het bestaan is, ook op tal van andere momenten kan dit besef zich opdringen en ons ontregelen. Wandelend in de bergen, genietend van de schoonheid van hoge witte gletsjers, ongerust constateren dat sneeuw en ijs elk jaar de toppen minder bedekken. Een geliefd iemand die ziek wordt en wegvalt. Zelf ziek worden en niet weten hoe lang nog. Een ongeluk waardoor je leven in één klap anders is. Een gedroomde carrière die stuk loopt. Een aanslag waarbij je kind in die verkeerde tram zat. Groot onrecht moeten verdragen, waar je niets aan lijkt te kunnen doen… De fundamentele kwetsbaarheid die ons vertrouwde bestaan op zijn kop zet is overal om ons heen. Je hoeft maar de krant te lezen.

Verschillend is hoe wij ons tegen deze kwetsbaarheid kunnen weren. Op sommige plekken op aarde is het beter toeven dan op andere. De ene bevolkingsgroep is meer bevoorrecht dan de andere. Sommige kinderen hebben toegang tot gezondheidszorg en kunnen naar school, andere niet. Sommige jongeren mogen zelf ontdekken wie zij zijn, voor anderen wordt dit door dominante ideologieën of levensbeschouwingen bepaald. Sommige mensen worden niet eens als mensen gezien, maar als indringers, levend wapenschild, ongewenste entiteiten die zonder scrupules uitgeschakeld of vernietigd kunnen worden. Sommige mensen worden door anderen zelfs niet eens gezien, zij zijn onzichtbaar, tellen niet mee. Onze fundamentele andersheid en kwetsbaarheid delen we met elkaar, maar hoe we ons hiertegen kunnen weren niet.

Ook het opnieuw beginnen, met woorden en daden aan elkaar verschijnen, is kwetsbaar. Wij kunnen de impact van onze daden niet overzien. Handelen weeft een web van menselijke relaties en speelt zich af binnen dit web, waar telkens weer iets nieuws gebeurt. Door dit relatie-web is de uitkomst van het handelen in principe onvoorspelbaar en onzeker. Handelen is grenzeloos, je kunt nooit de gevolgen overzien. Elk handelen overstijgt de bedoeling van het handelen. Elk nieuw begin werkt op een onomkeerbare en onvoorspelbare manier door.

Hoe kunnen wij dan een verschil maken in deze wereld? Hoe kunnen wij meer solidair zijn met iedereen die leeft, en zorg dragen voor elkaar?

Het licht, het spel en de belofte

Hannah Arendt had het over mensen die een licht aansteken in de duisternis. Vaak is dat licht onzeker, flikkerend en zwak. Maar toch: het ís er! In mijn boek Voor Joseph en zijn broer onderzoek ik hoe wij zelf ‘lichtaanstekers’ kunnen worden door aan elkaar te verschijnen en beginnelingen te worden. Samen met ontwerpers heb ik er het lichtspel Tussen zon en maan van gemaakt. Het lichtspel is een fictieve groepsreis, zo’n vijf tot acht personen kunnen mee op reis. De weg kent zeven etappes van tweeëneenhalf uur en loopt door een risicovol berggebied, met hoge toppen en diepe dalen. Iedereen neemt in zijn rugzak een ontregelende ervaring mee, iets waardoor het vertrouwde leven ooit onderuit ging en een onbekend gebied zich aandiende. Wat hebben we door deze ontregelingen allemaal ontdekt? We nemen ook een zaklamp, kompas, landkaart, EHBO-kit en horloge mee, deze zijn noodzakelijk bij het vinden van een weg. De reis kent zeven bijzondere plekken:

1. Van waarde zijn – Wat liet zich in jouw ontregelende ervaring als bijzonder waardevol zien?
2. Geborgen zijn – Waar voelde je je thuis te midden van ontreddering?
3. Mens zijn – Als wij niet alles in eigen hand hebben, wie zijn we dan als mens?
4. De kanteling – Hoe kwamen wij van het thuisloze in een nieuw bewoonbaar gebied?
5. Geïnspireerd zijn – Welke ‘lichtende sterren’ wezen een weg?
6. Onderweg zijn – Welke dromen willen we waarmaken?
7. Samen zijn – Terugblikken, vooruitkijken en afscheid nemen.

Door het spel ontdekken mensen dat beginneling zijn, nataliteit, het opnieuw beginnen waartoe zij uit kracht van hun fysieke geboorte in staat zijn, een centraal motief in hun levens is en kan zijn. Geboren worden is kwetsbaar, maar in onze kwetsbaarheid aan elkaar verschijnen ook. Zelfs als het gaat om de tweede, derde, vierde, of misschien wel honderdste keer aan elkaar laten zien wie je bent, wat je raakt, wat je hoopt en hier woorden en daden aan verbinden en zo ook voor jezelf ontdekken wie je bent. Door het spelen verbeelden we een andere werkelijkheid. In het donker hebben wij besef van licht. Te midden van onrecht hebben wij een gevoel van hoe het anders zou kunnen zijn. Wij leven in de ene werkelijkheid, maar kunnen dromen van een nieuwe werkelijkheid. Dit dromen van een andere werkelijkheid is zwanger van belofte.

Het is juist de belofte die licht brengt in de duisternis. Als wij een belofte doen, zijn wij eraan gehouden om die belofte in te lossen. Belofte maakt schuld. Anders is het dromen van een nieuwe werkelijkheid futiel en zinloos. Zonder het houden van beloftes, zijn we onbetrouwbaar voor anderen, kunnen wij onze identiteit niet behouden en zijn wij gedoemd om hulpeloos en stuurloos rond te dolen in de duisternis van ons eigen eenzame hart, ten prooi aan alle tegenstrijdigheden en dubbelzinnigheden die daar leven. Deze duisternis kan slechts verdreven worden door het licht van de aanwezigheid van anderen, en door zelf aanwezig te zijn. Door de belofte verschijnen we aan elkaar.

Een kind is geboren

Geboren worden, opnieuw beginnen. Slechts door de volle beleving van dit vermogen kunnen wij geloven in en hopen voor deze wereld. Volgens Hannah Arendt hebben ‘dit geloof in en deze hoop voor de wereld wellicht hun heerlijkste en bondigste uitdrukking gevonden in de enkele woorden waarmee in de Evangeliën de “blijde boodschap” wordt aangekondigd: “Een kind is ons geboren.”’

Boekentip: Voor Joseph en zijn broer.

Christa Anbeek won met ‘Voor Joseph en zijn broer’ de prijs voor het Beste Spirituele Boek van het jaar.

‘Ik schrijf dit boek voor Joseph, mijn kleinzoon, en zijn broer. Joseph is een kleuter. Hij kan dit boek nog niet lezen, hij kan alleen maar spelen. Zijn broer moet nog geboren worden, hij heeft nog geen naam.’

Met die opdracht voor ogen maakt Christa Anbeek de sprong van overlevingskunst naar plezier en levenslust. Daarbij koppelt ze indringende persoonlijke ervaringen aan filosofische beschouwingen. Die gaan onder meer over geboorte, zelfdoding, overgangsrituelen, de publieke ruimte en vooral over spelen.

Onomwonden vertelt Anbeek over de suïcides in haar familie, en de grote impact van de zelfdodingen van Joost Zwagerman en Wim Brands. Ook geeft ze het woord aan haar studenten, en aan de psychiatrische patiënten met wie ze sprak over de zin en onzin van hun lijden. Maar haar kleinzoon Joseph krijgt de hoofdrol. Door nauwgezet zijn spel te observeren, leert Anbeek weer mee te bewegen met ‘de stroom van het leven’.

Bestel jouw exemplaar voor € 22,99 met gratis verzending bij Boekenwereld.com

Lees ook deze artikelen:

• Geboorte
• Waarheid en leugen bij Hannah Arendt