Religie is even gewoon als een ruimteschip

Games gaan uit van een gelovig heelal

Games zitten vol met religieuze referenties: christelijke, joodse, islamitische en nog meer. Je kunt met wierook zwaaiende, Gregoriaans zingende monniken tegenkomen, bijbelse personages. Games bieden nieuwe perspectieven op oude religieuze verhalen. Science fiction opent bovendien een ruimte waarin geëxperimenteerd kan worden met nieuwe wetmatigheden en met een universum zonder religiestress.

Het is avond op een onbekende planeet. Drie mannen staan aan de hemel. Een oudere man, misschien wel een grootvader, vertelt aan een aandachtig luisterend kind een ongelofelijk verhaal. Hij zegt: ‘Onze Melkweg heeft miljarden sterren. Elk van die sterren kan vele werelden hebben en elke wereld kan het thuis zijn van een andere vorm van leven. En elk leven is een speciaal verhaal op zichzelf.’ Het kind, misschien van zijn kleinkind, kan er geen genoeg van krijgen: ‘Vertel me nog een verhaal van de Herder.’

Het is voor mij een van de meest ontroerende momenten in mijn lange ervaring van gamer en theoloog. Het is het einde van de Mass Effect-trilogie, een einde dat je als gamer pas te zien krijgt als je ten minste zestig uur met commander Shepard hebt doorgebracht, je avatar in het spel. Aan het einde van deel 3 kiest de speler zijn of haar eigen einde aan de trilogie – gamen betekent immers keuzes hebben en maken – maar in alle gevallen gaat de commandant dood. Wat zestig uur eerder begon met een simpele theologische intuïtie – de commandant heet Shepard – eindigt nu in een christofoor slotakkoord over the Shepherd, ‘de Herder’.

Het is maar een van de vele voorbeelden van religie die ik in videogames ben tegengekomen. Vaak gaat het om christelijke referenties zoals in Metro Last Light of in Child of Light, soms om verwijzingen naar het jodendom, in Wolfenstein. The New Order, of naar de islam, zoals in de eerste delen van de Assassin’s Creed-serie, en zelfs een enkele keer naar ‘oude’ religies zoals het zoroastrianisme, in The Prince of Persia. Soms bijt religie je in de neus en word je geconfronteerd met wierook zwaaiende, Gregoriaans zingende monniken in half-kapot geschoten kathedralen (The Turing Test), soms zijn de verwijzingen alleen voor de fijnproever te genieten, zoals de soldaat Longinus uit Far Cry 4, een verwijzing naar de naamloze soldaat die Jezus op het kruis doorstak, of de gewelddadige doopsels uit Bioshock Infinite.

Games zitten vol met religieuze verwijzingen, of het nu gaat om games met historische settings of om regelrechte science fiction. Niettemin vertegenwoordigen de Mass Effect-spellen een zeer bijzonder soort interactieve narratief, waarin religie een even vanzelfsprekende plaats inneemt als ruimteschepen, interplanetaire politiek of buitenaardse beschavingen. Ik laat dat op drie manieren zien: 1) de pluriformiteit van religies in Mass Effect, 2) de discussie over religie en wetenschap in Mass Effect Andromeda, en 3) de christofore figuur van Shepard.

Religieuze pluriformiteit

In het universum van Mass Effect leven honderdduizenden beschavingen, waarvan er tientallen tot interplanetaire ruimtevaart in staat zijn. Deze ‘ruimtevolkeren’ komen dan al snel tot de ontdekking dat de Melkweg onder gezag staat van een semi-democratische Burchtraad (Citadel Council) dat alle politieke, militaire en economische interactie tussen de volkeren die haar erkennen, in vrede en harmonie probeert te laten plaatsvinden. Tegen de tijd dat de mensheid op het galactisch front verschijnt (dankzij een vondst van hypergeavanceerde technologie op Mars) moet zij veel moeite doen om door de oudere volkeren van de Burcht serieus genomen te worden.

De Aarde stuurt Shepard met het schip The Normandy om goede sier te maken. Tijdens zijn/haar reizen (de speler mag het geslacht van Shepard bepalen) ontmoet de commandant vele volkeren, die eigenlijk allemaal een eigen religie aanhangen. De Turianen bijvoorbeeld (vogels-zonder-veren gemengd met dinosauriërs) vereerden ooit een heel pantheon goden in een speciale tempel op hun thuisplaneet Palaven, maar door hun latere contacten met andere interplanetaire beschavingen ontwikkelden ze een meer holistisch-hermetische spiritualiteit waarin plekken en groepen een speciale spirit bezitten. Deze ‘geest’ is geen godheid of heilige die aanbeden kan worden, maar meer een focuspunt van inspiratie of een symbolisatie van positieve elementen. Sinds het contact met de Aarde tot stand is gekomen, bekeren Turianen zich een enkele keer tot het boeddhisme of het confucianisme.

De Drellen (reptielachtigen) staan in de hele kosmos bekend om hun diepe religieuze overtuigingen. Zij beschouwen elk individu als een verbond tussen lichaam en ziel: als de één lijdt, lijdt de ander mee. Na de individuele dood leeft de ziel voort in een andere wereld. Aanvankelijk aanbaden zij een heel pantheon, maar de jongere generaties Drellen geloven niet meer in de oude goden en zoeken nu hun eigen weg in het heelal. De secularisatie is zeker niet beperkt tot die goeie ouwe Aarde: oude rituelen raken sleets en nieuw spiritueel elan wordt gevraagd. De Drellen staan in direct contact met de Hanaren (kwalachtigen), die hen in lang vervlogen tijden van hun ten dode opgeschreven planeet redden. De Hanaren geloven in de ‘Ontstekers’, een nu uitgestorven, technologisch zeer vergevorderd volk. Deze Enkindlers gaven de Hanaren het vermogen om met elkaar te spreken, ondanks hun gebrek aan stembanden of iets dergelijks. Om dit heugelijk feit te vieren, treden de Hanaren éénmaal per jaar met elkaar in het rituele strijdperk waarin contemplatie, poëzie en gestileerde debatten een belangrijke rol spelen. Het vermogen te spreken en het kunnen geloven in een hogere macht zijn nauw verbonden: zowel Genesis als Johannes beginnen met het verbinden van ‘woord’ en ‘schepping’.

De Asariërs (mensachtigen) belijden over het algemeen een pantheïstisch wereldbeeld. Het universum is (niet heeft!) een bewustzijn, elk leven is een aspect van het grotere geheel en de dood is een vermenging van individuele spirituele energie in het universele bewustzijn. Deze energie zal ooit weer aan een vleselijk omhulsel worden toevertrouwd, maar altijd in onpersoonlijke vorm. Hun pantheïsme werd aangewakkerd toen de monogeslachtelijke Asariërs in contact kwamen met buitenaardse beschavingen en zij met willekeurig elke andere levensvorm konden ‘samensmelten’ en nageslacht voortbrengen. Biologie en spiritualiteit gaan hier samen: als alles uiteindelijk één is, kan alles overgaan in al het andere.

Alle vormen en soorten van religie komen voor: van geïnstitutionaliseerd tot individualistisch, van spiritueel tot dogmatisch, van exoterisch tot esoterisch, van klassiek monotheïsme tot pan(en)theïsme. Gelovigen stappen over van de ene naar de andere religie, (meestal) zonder zich daarom te hoeven verantwoorden. En ook perioden van twijfel, geloofsafval of regelrecht atheïsme worden min of meer ‘gewoon’ getolereerd. Daarmee is de Melkweg van Mass Effect ver verwijderd van de religieuze intolerantie die velen op onze planeet nog steeds parten speelt.

Geloof en wetenschap

De vanzelfsprekendheid waarmee ook technologisch zeer geavanceerde volkeren één (soms meerdere) religie(s) aanhangen, is verfrissend, zeker in onze tijden waar een religieuze zelfidentificatie in het publieke domein soms met hoonlach en intellectuele diskwalificatie gepaard gaat. Prominente atheïsten als Arjan Lubach, Dick Swaab, Paul Ricoeur en Richard Dawkins maken graag van iedere gelegenheid gebruik om gelovige mensen, van alle soort en maat, af te doen als middeleeuwse dommeriken die nog niet door de Verlichting zijn heengegaan. Van een dergelijk dedain is in Mass Effect niets te merken, noch in de initiële trilogie, noch in het latere Mass Effect. Andromeda. Sterker nog, in Andromeda ontstaat zelfs een hele discussie tussen de hoofdpersoon, pathfinder Ryder, en zijn/haar eerste stuurman, Suvi Anwar. Ryder, bestuurd door de speler, kan een meer positieve of meer kritische houding aannemen tegenover het fenomeen religie, maar Suvi staat pal voor haar synthese tussen geloof en wetenschap. Als het initiatief om Andromeda te koloniseren op losse schroeven komt te staan omdat dat deel van het universum al bevolkt is en die oude volkeren helemaal geen zin hebben zo maar in te schikken voor de nieuwkomers (impliciete kritiek op het Europese kolonialisme) ontstaat de volgende discussie. Suvi vertelt kapitein Ryder dat ze onder de indruk is van de schoonheid van de kosmische verschijnselen die ze in Andromeda tegenkomen. Als de kapitein haar uitnodigt verder te gaan, zegt ze: ‘Het is zo vreemd. Een constante herinnering aan de goddelijke intelligentie die achter de hele schepping ligt.’ Als Ryder enigszins twijfelend vraagt of ze ‘een god’ bedoelt, antwoordt ze bevestigend: ‘Ja, ik geloof in een hogere macht. Ik weet dat het gek klinkt, maar ik ben een wetenschapper geworden omdat de wetenschap mij dichter brengt bij iets dat groter is dan ikzelf.’ De kapitein is sceptisch: ‘Er is niets in het universum dat een goddelijke intelligentie suggereert. De meeste dingen die we [hier] tegenkomen zijn artificieel.’ Suvi is echter niet overtuigd: ‘Dat klopt, maar we zijn scheppende wezens. Waarom zou dat een bewijs tegen het bestaan van God zijn? Zou een ware schepper zijn drang tot scheppen niet door willen geven?’ Ryder zet echter door: ‘Als alles op zijn plek is gezet door een mysterieuze uitvinder, waarom zou je dan een wetenschapper willen zijn?’ Suvi is niet onder de indruk: ‘Als ik eerbied heb voor een schepper, hoe zou ik dan niet diens schepping willen bestuderen? Mijn geloof hindert mijn werk als wetenschapper niet, het stimuleert me juist. Mijn zintuigen vertellen me wat de wereld is, de wetenschap laat me zien hoe het zo geworden is, en religie vertelt me waarom.’ Als Ryder zich verontschuldigt voor zijn doorvragen, zegt Suvi juist blij te zijn met zijn gevraag: ‘Uitgedaagd worden dwingt me om dieper in mijn overtuigingen te graven. Het is gezond.’

Later in het spel spreken Ryder en Suvi nogmaals met elkaar over geloof en wetenschap. Ryder: ‘Wanneer begon je in een god te geloven?’ Suvi: ‘Mijn beide ouders waren wetenschappers. Mijn huis werd geregeerd door rationaliteit. Dus toen ik een teenager werd… laten we zeggen dat waar andere kinderen Batariaanse muziek ontdekten, ik God vond.’ Ryder is nog steeds niet overtuigd dat geloof en wetenschap samen kunnen gaan, maar Suvi insisteert: ‘Wetenschap overtuigde me juist nog meer, zeker toen ik moleculaire biologie, natuurkunde ging studeren. De patronen die ik keer op keer bleef zien, ze waren het watermerk van de kunstenaar. God, volgens mij, is een kunstenaar, een uitvinder, niet iemand die controleert of ik mijn tanden wel heb gepoetst.’

Suvi combineert hier een aantal interessante, theologische inzichten (voornamelijk vanuit het christendom). Enerzijds belijdt ze een vorm van intelligent design, achter de complexe patronen van het universum moet een soort blauwdruk bestaan. De maker van deze blauwdruk identificeert ze als een kunstenaar en de universele patronen die ze als wetenschapper bestudeert, als het watermerk van diezelfde kunstenaar.

Voor haar staan religie en wetenschap niet op gespannen voet, ze maken elkaar mogelijk en versterken elkaar. Geloof zonder wetenschap wordt gemakzuchtig en gelijkhebberig, maar wetenschap zonder geloof wordt stuurloos en troosteloos.

Christofore herder

Terug naar commander Shepard. Zijn christofore rol aan het einde van het derde deel komt natuurlijk niet uit de lucht vallen, maar wordt zorgvuldig opgebouwd. In het begin al komt Shepard op de eerste buitenaardse kolonie, Eden Prime genoemd, een verwijzing naar het oorspronkelijke paradijs dat de mensheid kwijtgeraakt is toen het haar vleugels uitspreidde door ongehoorzaam te zijn. Later in de serie arriveert Shepard bij een commercieel geoperationaliseerde ruimtegevangenis waar slavernij en martelingen aan de orde van de dag zijn. De misleidende naam van het schip is Purgatory, aangezien de gevangenen in dit vagevuur niet gelouterd uiteindelijk de hemel mogen bezoeken, maar als slaven worden verkocht of geëxecuteerd. Het is uiteindelijk Shepard die een einde maakt aan deze situatie, daar waar hij op Eden Prime te laat kwam haar nog te redden.

Als Shepard midden in de trilogie het leven laat tijdens een aanval op zijn/ haar ruimteschip, wordt haar dode lichaam geborgen door het interplanetair misdaadsyndicaat Cerebus, genoemd naar de hellehond uit de Griekse mythologie, die de poort van Hades bewaakt. Shepard wordt ook inderdaad voor de poorten van de onderwereld weggesleept: Cerebus wekt haar weer tot leven door haar dode lichaam op microniveau te herstellen. Het project heet dan ook Lazarus, een verwijzing naar het bijbelse verhaal. Het is niet de enige keer dat Mass Effect de Bijbel citeert. Later in het spel komt Shepard in contact met de Geth, een collectief van artificiële intelligenties (a.i.), ooit gemaakt als goedkope werkkrachten, maar nu vervolgd door haar eigen scheppers, toen de a.i.’s een zelfbewustzijn begonnen op te bouwen. Als Shepard met een van deze a.i.’s vriendschap sluit en om zijn/haar naam vraagt, begrijpt de Geth de vraag niet: ‘Er is geen individu. Wij zijn Geth.’ Het is de scheepscomputer van de Normandy die suggereert de naam Legioen aan te nemen, ‘want wij zijn met velen’. Legioen herkent direct de metafoor en citeert zelfs de bijbehorende passage uit het Marcusevangelie.

Weer later in het spel redt Shepard een vrouwelijke Krogan (hagedisachtige). De Kroganen zijn artificieel en collectief gesteriliseerd om hun moordzuchtige expansie over de Melkweg in te dammen, nadat ze overigens zo gemaakt werden door de Salarianen om weer een andere invasie het hoofd te kunnen bieden. Dubbel gemanipuleerd kijken de Kroganen nu naar hun eigen uitroeiing. Dan blijkt één vrouw zwanger te zijn, de eerste moeder van een nieuwe generatie Kroganen, en uiteraard – zou ik bijna willen zeggen – krijgt ze de naam Eva.

Het is in deze context dat Shepard, en dus de speler, aan het einde van de trilogie kiest voor zelfopoffering om de Melkweg tegen een intergalactische invasie te beschermen. Hij/zij wordt door haar teamleden en de rest van de Melkweg als een held herdacht, en met het verglijden van de eeuwen wordt haar naam tot een titel en haar heldendaden tot kosmische verlossing. Shepard is een christofore figuur, omdat hij/zij – net als de legendarische krijger die Christus wilde dienen – het beeld van de Christus draagt. Shepard geeft uit vrije wil zijn/haar eigen leven om de door eigen zondigheid gevallen Melkweg een kans op nieuw leven te geven. En zo wordt commander Shepard tot the Shepherd, van held tot herder.

Het watermerk van de kunstenaar, de christofore Shepard en de religieuze pluriformiteit van het Mass Effect-universum: het zijn zaken die te denken geven. Games kunnen nieuwe perspectieven op oude religieuze verhalen openen. En de futuristische setting van science fiction opent een ruimte waarin geëxperimenteerd kan worden met nieuwe wetmatigheden en met een universum dat niet religiestresserig is. Zoals Suvi al terecht suggereert: wetenschap geeft antwoord op de ‘maar hoe dan?’-vraag, religie houdt zich bezig met de even belangrijke ‘maar waarom dan?’-vraag. En beide vragen hebben nog een heleboel antwoorden nodig. Tijdens het spelen en onderzoeken van letterlijk honderden games ben ik meer en meer gaan inzien dat Gods zelfopenbaring daadwerkelijk een doorgaand proces is. God is incognito gegaan in onze seculiere samenleving, klaar om gevonden te worden voor wie weet hoe hij kijken moet.