Stefan paas over digitale ontwikkelingen in de kerk

‘Het is nog te vroeg om hosanna te roepen’

In het Zoom-scherm schuiven onze boekenkasten haast naadloos ineen, zodat we een muur van gedrukte godgeleerdheid achter ons hebben. Is het papieren tijdperk passé en lonkt er een gouden digitale toekomst voor de kerk?

Daarvoor gaan we te rade bij Stefan Paas (1969), hoogleraar Missiologie en interculturele theologie aan de Vrije Universiteit en hoogleraar Missiologie aan de Theologische Universiteit Kampen (de eerste niet-vrijgemaakt-gereformeerde docent daar).

Van christelijk-gereformeerde huize was hij in 2005 één van de initiatiefnemers van Via Nova in Amsterdam[1], ‘een beweging van mensen (gelovig of niet) met Jezus als basis en oriëntatiepunt’. In 2001 publiceerde hij Jezus als Heer in een plat land: op zoek naar een Nederlands evangelie. Je zou kunnen zeggen dat Via Nova – zijn ‘thuisgemeente’ – mede een vrucht is van die bezinning. Een soort christelijk-gereformeerde pioniersplek. Niet bang zijn voor de cultuur, geen ach en wee-geroep over de secularisatie. Het is een constante, die ik ook in ons gesprek over digitalisering beluister. Zeker, de coronapandemie maakt het ons niet makkelijk, maar er bloeit ook van alles op! We kunnen wel klagen dat we niet meer samen kunnen komen, maar als het om de ‘gemeenschap’ (koinonia) gaat blinken protestanten daar niet zo in uit. In 2018 werd Stefan uitgeroepen tot ‘theoloog des vaderlands’. Aan zijn verkiezing heeft zeker bijgedragen dat hij het niet schuwt op sociale media (zoals Twitter) en elders in gesprek te gaan over de zin en onzin van christelijk geloof.

Dankbaar en waakzaam

Ik open het gesprek met de opmerking dat ik een beetje ‘corona-moe’ ben. Vergaderen voor het scherm is weinig creatief en even napraten bij de deur zit er niet in. En dan de kerkdiensten, waar niet gezongen mag worden of die je alleen thuis kunt volgen! Over missionair gemeente-zijn gesproken: hartelijk verwelkomd worden, verstillen in een kerkgebouw, een kaars aansteken, muziek die je raakt, ontmoetingen tijdens de koffie na afloop.

Stefan herkent het wel: ‘Natuurlijk is het goed als deze schrale tijd weer voorbij is.’ Digitale ontmoetingen, zo ervaart hij, maken minder creativiteit los. Het gaat er zakelijker aan toe. Terwijl in allerlei digitale fora deelnemers met korte lontjes de communicatie nog wel eens verstoren. Maar éérst wil hij wel opmerken dat we dankbaar mogen zijn dat ons dit nú overkomt. ‘Vijftien jaar geleden had ik geen college meer kunnen geven, was er geen alternatief geweest voor kerkgang.’ Heel het onderwijs lag plat. Er zijn nu zoveel technische mogelijkheden. Het zou ook best goed kunnen uitpakken dat het thuiswerken ontdekt is als een reëel alternatief. In het licht van de klimaatcrisis is het winst als we minder autokilometers maken en voor vergaderingen niet heel de wereld over vliegen. Het is wel te hopen dat we met vliegen niet weer helemaal losgaan als de pandemie voorbij is.

‘We moeten trouwens wel waakzaam zijn, want de sociale media zijn niet neutraal. Hoe afhankelijk zijn we voor onze communicatie van multinationale providers? Welke rol speelt de reclame en hoe bewaken we de vrijheid? In China wordt de schaduwzijde van de digitale samenleving zichtbaar. De digitalisering maakt het ook mogelijk burgers constant te monitoren. Je kunt als burger strafpunten krijgen, waardoor je sociaal buiten spel komt te staan.’[2]

Het evangelie wordt verkondigd

Het is ook niet goed, zo stelt Stefan, dat we de eigen ervaring normatief maken of vanuit de theologie te grote woorden spreken. ‘We gaan onmiskenbaar door een moeilijke periode, maar ook via de sociale media en web-ontmoetingen vindt verkondiging plaats. Je hoort van kerken waar de normale kerkgang overtroffen wordt door volgers van nu gestreamde diensten.’ Voordeel is ook dat mensen op elk moment in de week aan kunnen haken. Het is anderzijds ook te vroeg om nu al hosanna te roepen over de digitale ontwikkelingen of de kerkdienst in een fysiek gebouw af te schrijven.’

Pluspunt is zeker dat veel kerkdiensten, die aan het begin van de crisis wat duffig waren, een visuele ‘make-over’ hebben gekregen. Er is bijgeleerd in gemeenten en parochies. Diensten zijn geen één-tweetje meer van voorganger en organist. Vooral jongeren, die met laptop en camera kunnen omgaan, grijpen hun kans. Een eigentijdse invulling van ‘gavengericht’ gemeente-zijn. De zondagsdiensten zullen in de toekomst op veel plaatsen een hybride structuur houden. Dat is een interessante ontwikkeling – zeker voor jongeren die de wereld binnen krijgen via hun telefoon.

Stefan ziet meer in de analyse van wat zich nu ontvouwt, dan dat hij al aan een evaluatie toe is. Klaagzangen helpen ons in ieder geval niet verder. De huidige cultuuromslag – ook zonder ‘corona’ was die ontwikkeling er al – betekent ook dat de theologische autoriteit van de voorganger afbrokkelt. Via Google kunnen mensen direct controleren wat er wordt beweerd. Meer dan ooit zal de vertrouwensband tussen voorganger en gemeentelid/zinzoeker cruciaal zijn. De gemeenschap wordt uitgedaagd tot kritisch, maar wel constructief mee-denken. Theologische kennis blijft belangrijk voor de voorganger, maar is wel diffuser geworden.

Ziekte van de ziel

Het kan haast niet anders of we komen al pratend ook bij het nepnieuws en de complottheorieën uit. Hoe stel je je op als gelovige of pastor in deze arena van elkaar uitsluitende ‘waarheden’ op?

Na enig stilzwijgen merkt Stefan op ‘dat we niet overal ruzie over moeten maken’. Hij signaleert als een achterliggend probleem dat we al een jaar in een lockdown zitten. Mensen zijn onzeker en als je tientallen ontmoetingen hebt in de week, maakt je dat minder vatbaar. Als je met een gek idee wakker wordt, is er niemand tijdens de koffiepauze op je werk die je tegenspreekt. ‘Maar … als het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu, waar wetenschappelijke kennis in overvloed is, complotdenkers niet weet te overtuigen, dan lukt het mij zeker niet! Het is een soort ‘eenzame opsluiting’-symptoom: het brein krijgt te weinig prikkels.’

Hoe komt het, vraag ik, dat sommigen in ‘bijbelgetrouwe’ kringen zo gevoelig zijn voor het complotdenken, zoals bijvoorbeeld dat Bill Gates achter de coronapandemie zit? De ‘evangelist’ Dieleman noemt het coronavaccin zelfs ‘een complot uit de hel’.

Stefan: ‘Ik las onlangs weer eens in Orthodoxie (verscheen in 1908) van Chesterton. Zijn beschrijving van ‘de gek’ in het tweede hoofdstuk doet sterk denken aan de hedendaagse complotdenker.’

‘Mensen die vervreemd zijn geraakt van de werkelijkheid’

Natuurlijk zocht ik (RvE) dat even op in mijn vooroorlogse exemplaar en las bij Chesterton: ‘mensen die uiteindelijk vertrouwen op een klein aantal cynische vooronderstellingen die onjuist zijn’. Stefan Paas lijkt hem ook daarin bij te vallen: ‘Het zijn mensen die vervreemd zijn geraakt van de werkelijkheid. Eigenlijk zit de complotdenker vast in een gedetermineerd wereldbeeld, terwijl de werkelijkheid veel spannender en rommeliger is. Christenen geloven namelijk dat deze wereld Góds wereld is. Het is een ziekte van de ziel als je dat basisvertrouwen verliest.’

Ik herinner Stefan aan de miljoenenoplage van Hal Lindsey’s ‘De planeet die aarde heette’ (1970), waar veel van mijn bijbelschoolstudenten als een blok voor vielen. Rusland zou Israël binnenvallen en miljoenen christenen zouden vóór alle ellende losbrak ten hemel varen. Lindsey schreef tijdens de Koude Oorlog, toen de vrees voor een kernoorlog leefde.

‘In onzekere tijden zie je apocalyptische opvlammingen’, zegt Stefan. ‘In deze tijd werkt de coronapandemie als een katalysator. In christelijke kring, maar ook breder in deze rationele, geseculariseerde werkelijkheid. Juist in zulke tijden is het zaak het hoofd koel te houden en zonder angst de uitdagingen aan te gaan waarvoor de (digitale) cultuur ons stelt. Als je de Bijbel serieus neemt, hoef je niet voor de verzoeking te bezwijken om alles onder te brengen in zwart-wit schema’s van goed of kwaad.’

Noten

[1] https://www.vianova-amsterdam.nl

[2] Eefje Rammeloo, ‘Wie zoet is krijgt punten’, Trouw, 24 april 2021.