Basis

Troost in rituelen

Rituelen kunnen troosten. Rituelen – vaste gewoonten, met woorden, gebaren, attributen – geven houvast en verbinden met soortgelijke ervaringen op andere momenten. In dit artikel gaat het over zulke rituelen en over hoe we er troost aan opdoen.

Op vakantie in Frankrijk gingen we – in een populair vakantiestadje – een paar kerken binnen. Tot mijn verbazing was er geen mogelijkheid om een kaarsje aan te steken. Dat was ik niet gewend. Ook het wijwaterbakje bij de ingang was helemaal uitgedroogd, waarschijnlijk lang niet gebruikt. Ik werd er wat triest van.

Des te groter was de verrassing in een piepklein kerkje, boven op een hoge bergpas, waar heel veel kaarsen brandden. Kleine waxinelichtjes en grote noveenkaarsen. Het intrigeerde me. Waarom hier wel? Was het door de grootsheid van de natuur op die plek? Het gevoel iets dichter bij de hemel te zijn? Of meer praktisch, waren de kaarsen aangestoken door de vele wielrenners? Als dank voor de behouden aankomst op de top? Of was het een gebed om bescherming bij de afdaling?

Rituelen zijn populair

De winkelketen ‘Rituals’ heeft er zelfs haar handelsmerk van gemaakt. In de sport en vooral op het voetbalveld zien we veel rituelen. En zoek je op het internet naar ‘ritueel begeleider of coach’, dan vind je een groot aantal.

Elk gezin heeft zo zijn eigen kleine rituelen of vaste gewoonten

Ook in de samenleving spelen rituelen een belangrijke rol. Bijvoorbeeld bij rampen, bij zinloos geweld of moord. Op de plek van het onheil worden briefjes en gedichten gelegd. Knuffels en bloemen. Er worden kaarsjes gebrand. Er wordt een stille tocht gehouden, zoals na de moord op Derk Wiersum en Peter R. de Vries.

Wat zijn rituelen

Het dagelijks leven zit vol rituelen. Zo heb je ochtenden avondrituelen, verjaardagsrituelen. Elk gezin heeft zo zijn eigen kleine rituelen. Vaste gewoonten die bij jou en je familie horen, die vertrouwd voelen. En die een gevoel van saamhorigheid geven. In de loop van de tijd zullen ze ook veranderen, meegroeien en soms weer verdwijnen. Rituelen geven structuur aan je leven. Dat is des te belangrijker wanneer je iets overkomt waardoor je leven op de kop komt te staan. Juist op zo’n moment kan het dagelijks ritueel van 3 keer per dag de hond uitlaten net dat beetje houvast geven om het vol te houden.

We leven in een snelle, individualistische samenleving. Ieder mens is vooral op zichzelf aangewezen om iets van het leven te maken. Dit vraagt vaak veel flexibiliteit. Juist dan bieden de dagelijkse of familierituelen stabiliteit waar je op terug kan vallen.

Dat zijn dan een soort ankerpunten om weer even op adem te komen. En als een tegenreactie op het individualistische gaan mensen op zoek naar nieuwe vormen van saamhorigheid. Maar dan wel een saamhorigheid waarbinnen je je individuele vrijheid kan behouden.

Kerken kennen van oudsher rituelen, vaste gewoonten met een diepere betekenis. Religieuze rituelen. Elke religie kent ze. Gerben Heitink noemt rituelen zelfs de ‘oertaal’ van religie. In de christelijke traditie kun je denken aan dopen, avondmaal, het aansteken van de Paaskaars, de zegen. Dat zijn symbolische handelingen, die hun eigen symbolische taal spreken. Waarin we een ontmoeting hebben met een andere werkelijkheid, een transcendente werkelijkheid. Voor de één zal dat een ontmoeting met God zijn, de ander zal het ervaren als een ontmoeting met het Heilige.

Een religieus ritueel creëert een ruimte om u it de alledaagse werkelijkheid te stappen

Symbolische taal ‘horen’ we niet alleen, we ‘ervaren’ dit ook. De kracht van rituelen is dat al je zintuigen kunnen meedoen. Een religieus ritueel creëert een ruimte waarin je even uit de alledaagse werkelijkheid kunt stappen. Waar je weer op adem kunt komen in het contact met jezelf, met de ander en met het heilige/de Heilige. Deze rituelen creëren ruimte voor het mysterie, voor de verbeelding en de verwondering en voor de eigen ervaring.

Kunnen rituelen troosten?

Troost, even een alledaags voorbeeld: Je peuter komt huilend naar je toe. Ze is gevallen en haar knie bloedt. Mijn reactie: op schoot nemen, even goed kijken hoe erg het is, valt het mee, dan een aai over de bol en een kusje erop en de mededeling aan de peuter ‘zo, over…’. Mijn moeder deed dit ook al zo met mij. Of dit helemaal pedagogisch verantwoord is, weet ik niet. Maar in dit kleine ritueeltje zit wel iets moois. Het is niet het wegpoetsen van een zere knie – de knie doet waarschijnlijk ook na het kusje nog steeds pijn – maar het bieden van veiligheid, die het kind tot rust brengt. Dat troost.

De werkelijkheid van het leven is dat je af en toe valt, dat nare dingen je overkomen. Dat kan heel erg pijn doen. En zeker wanneer je bent gekwetst als volwassene, dan helpt een vluchtig kusje uiteraard niet. Maar een ritueel waarin je ervaart dat je niet alleen bent in je ellende, dat je gedragen wordt, ook al begrijp je het niet, dat kan wel troost geven. Rituelen kunnen een ruimte scheppen waarin je dicht bij je kwetsbaarheid, je diepste verlangen, je wanhoop én je hoop kunt komen. Terwijl verdriet en wanhoop je leven gevangen kunnen zetten, kan de ontmoeting met het heilige je weer ruimte geven, perspectief, hoop en troost bieden.

Ze kunnen helpen de overgang echt te maken, en vertrouwen te ontvangen voor verder

Een bepaald soort rituelen zijn de ‘overgangsrituelen’. Deze rituelen markeren en begeleiden overgangen in de levensloop. Bijvoorbeeld een geboorte, een sterven, maar ook de overgang van basisschool naar het middelbaar onderwijs of de overgang van een werkend leven naar pensioen. Ze kunnen je helpen de overgang ook daadwerkelijk te maken, en vertrouwen te ontvangen om verder te gaan op je levenspad. Iets anders wat rituelen kunnen doen is dat zij emoties kunnen kanaliseren. Dat zag je bijvoorbeeld na de moord op Peter R. de Vries. Na de moord spoelde er een golf van emoties over de hele samenleving. Gevoelens van woede, van wanhoop, van intens verdriet. Deze gevoelens haken soms ook aan je eigen – mogelijk nog onverwerkte – gevoelens van rouw en verdriet.

Deze collectieve kluwen van emoties kan een uitweg vinden in het leggen van je eigen briefje, gedicht, bloemen op de plaats van het onheil. Zo’n plek groeit al gauw uit tot een bloemenzee, met veel brandende kaarsjes. Het samen optrekken in een stille mars geeft een gevoel van verbondenheid. Verbondenheid, die je ook zo nodig hebt als je verdriet hebt. En – niet onbelangrijk – je kunt iets doen. Iets ‘uiten’, iets naar buiten brengen van jouw verdriet en boosheid. Dat lucht letterlijk op.

Rituelen die troosten, een paar voorbeelden

Na heel wat jaren in het buitenland kwam ik op een zondag in een Nederlandse dienst. Het soort dienst waarbij ik in mijn jeugd ben opgegroeid. Het voelde dan ook vertrouwd. De predikant gaf aan het einde van de dienst de gemeente de zegenbede mee. De zegen uit Numeri 6:24-26 in de oude vertaling ‘De HERE zegene u en behoede u; de HERE doe zijn aangezicht over u lichten en zij u genadig; de HERE verheffe zijn aangezicht over u en geve u vrede.’ Ik zal het in mijn jeugd vaak hebben gehoord, maar nu pas kwam het binnen: ik ga met de zegen van God een nieuwe week in … het ontroerde me en deed me goed.

Dat zo’n oude, vertrouwde gewoonte op bepaalde momenten oplicht en haar waarde laat zien, maakte ook Marieke (niet haar echte naam) me duidelijk. Zij was in haar jeugd slachtoffer geweest van incest. Dat tekende haar verdere leven. Gevoelens van schaamte maakten dat ze het liefst onzichtbaar wilde zijn. Ze zocht ook steeds een plekje achter in de kerk. ‘Maar de zin “de HERE doe zijn aangezicht over u lichten”, die hakt er bij mij steeds weer opnieuw in’, vertelde ze. ‘Dan verbeeld ik me dat God mij werkelijk in het licht trekt, dat ik er toch mag zijn’.

‘We zijn er allemaal ‘beter’ van geworden…’

In de christelijke traditie is het ritueel van de ziekenzalving een bijzondere vorm van begeleiding en pastorale zorg. In de rooms-katholieke kerk is dit een sacrament. Dit mooie ritueel vraagt wel een zorgvuldige voorbereiding. In de zalving, gebaseerd op Jacobus 5, komen een aantal dingen samen: vergeving van zonden, innerlijke genezing en versterking, en soms ook lichamelijke genezing. Ook de omstanders (familie, vrienden, soms buren) doen mee.

Margriet van der Kooi beschrijft in Goed gereedschap is het halve werk hoe zij iemand die ernstig ziek is de ziekenzalving heeft gegeven. Ze besluit haar verhaal met ‘Dat betekent ziekenzalving: we zijn er allemaal beter van geworden. Wat dat ‘beter’ is, laten we over aan de Heer van de kerk’. p.130

Corja Menken-Bekius beschrijft in Werken met rituelen in het pastoraat een ziekenzalving van een man die als gevolg van Alzheimer wordt opgenomen en daarmee wordt gescheiden van zijn vrouw. Zij beschrijft hoe een gebed, vanuit de machteloosheid van een progressieve ziekte, helpt en troost biedt aan de man zelf, en ook aan zijn directe familie. Over het ritueel schrijft ze:

‘Nu heeft de kerk vanaf de vroegste tijden mensen die ziek werden en daardoor in nood kwamen te verkeren, willen sterken met tekenen van Gods verbondenheid. Waar wij mensen machteloos en met lege handen staan, wil zo’n teken, het sacrament der zieken, zeggen dat God zich ontfermt en juist in zulke situaties kracht wil geven, zodat mensen een weg vinden door het verdriet heen. Waarheen die weg ook leidt.’ p.92

In het ritueel van Allerzielen of de Eeuwigheidszondag worden de namen van de overlevenden genoemd. Er is gelegenheid om stil te staan bij het verdriet, maar ook bij de hoop dat de dood niet het einde is. Nabestaanden kunnen een kaars aansteken, en vaak worden ook de andere aanwezigen uitgenodigd om een kaarsje aan te steken. Zo kan een ieder daadwerkelijk deelnemen aan dit ritueel waar verdriet er mag zijn, naast de hoop en het geloof in Gods toekomst. Dat troost. Niet alleen gemeenteleden, ook bewoners van je wijk of dorp die je hiervoor kunt uitnodigen.

Als alles duister is, ontsteek dan een lichtend vuur dat nooit meer dooft, vuur dat nooit meer dooft.

Karin de Jonge was docent en supervisor aan de Evangelische Theologische Faculteit Leuven en de Christelijke Hogeschool Ede, afdeling theologie. Ze is inmiddels met pensioen en op dit moment pastoraal ouderling in de wijkgemeente Zuid-West van de Protestantse Gemeente Veenendaal en coördinator van de Open Kerk.