Van Augustanakerk naar Augustanahof

Nieuw diaconaal-religieus perspectief voor oud kerkgebouw

Drie uitgangspunten werden toekomstbestendig onderzocht: of het kerkgebouw een andere functie zou kunnen krijgen, hoe de schatten – letterlijk en figuurlijk – die bij het kerkgebouw horen bewaard konden blijven, en hoe de nieuwe invulling in het kerkgebouw nog steeds ten dienste zou kunnen zijn voor de mensen in de omliggende wijk(en). Het meest ideale zou ook nog zijn om zo’n nieuw perspectief op een zelfvoorzienende en duurzame manier financieel vorm te geven.

Nieuwe wijk, nieuwe kerk – 1957

De lutherse kerkenraad in Amsterdam gaf de architect van de in 1937 gebouwde Maarten Lutherkerk in de Rivierenbuurt, in 1956 opdracht om een ontwerp te maken voor een kerk in de toen nieuwe wijk Bos en Lommer. In het ontwerp werd nadrukkelijk de gedachte achter de oprichting van de Lutherse Wereldfederatie (1947) meegenomen. Namelijk: samen praktisch de schouders zetten onder de letterlijke wederopbouw van Europa, naast uiteraard kerkgemeenschap zijn in de lutherse traditie.

Het resulteerde in een kerkgebouw waar de ingang meteen toegang gaf tot de gemeenschapszaal: kerk is, en begint, waar mensen elkaar ontmoeten. Pas als je door die zaal heen liep, kwam je in de kerkzaal zelf. Het ontwerp en de uiteindelijke bouw omvatte ook een pastorie en kosterswoning. De kerk werd genoemd naar de Augsburgse Confessie, de lutherse geloofsbelijdenis uit 1530. Er kwam een groot glas-in-lood-raam in achter het altaar en de drie klokken kregen de namen ‘Sola Gratia’, ‘Sola Fide’, ‘Sola Scriptura’, de zogeheten drie sola’s die kenmerkend zijn voor de reformatie volgens Luther: uit genade alleen – uit het geloof alleen – uit of door de Schrift alleen.

Het gebouw, in een lommerrijke groene omgeving met veel bomen en water, werd in 1957 feestelijk geopend in aanwezigheid van duizend mensen. De kerk deed vervolgens decennia lang dienst als kerkgebouw voor de lutherse gemeente in het stadsdeel West en voor de protestantse Pniëlgemeente. Tot 2014.

Nieuw concept – 2014 In de stiltetuin, Burendag 2019

Als gevolg van teruglopend kerkbezoek en verminderende inkomsten, zag de ELG Amsterdam zich in 2014 genoodzaakt kerkgebouwen af te stoten en het aantal dominees terug te brengen. Het lot van sluiten zou ook de Augustanakerk treffen. Maar na intensief overleg tussen kerkenraad en diaconie werd besloten dat de diaconie het gebouw zou kopen om er vervolgens een ‘leefgemeenschap’ van te maken.

De aankoop van het kerkgebouw paste in het concept van de diaconie naar aanleiding van de eerder genoemde uitgangspunten voor onderzoek. Het zou een investering zijn in een concept waarin mensen in gemeenschap wonen en waarin mensen tegelijkertijd duurzaam investeren in en uitdragers zijn van de sociale samenhang van de wijk. Eigenlijk een moderne invulling van de traditionele ‘hofjes,’ zoals de diaconie die al eeuwen in Amsterdam vorm gaf (beginnend in 1670 met het Konijnenhofje).

Omzien naar elkaar

Alles in de transformatie van Augustanakerk naar Augustanahof draait om ‘mensen hebben mensen nodig’ en ‘omzien naar elkaar en naar de buren in de wijk’. Voor een denktank voor de plannen werden bewoners van de wijk uitgenodigd om constant mee te denken.

Zestien appartementen werden gerealiseerd, voornamelijk sociale huurwoningen, voor één- of tweepersoonshuishoudens. De meeste woningen zijn bedoeld voor ouderen, waarmee de diaconie inspeelt op de tendens dat ouderen langer zelfstandig moeten kunnen wonen, maar waar nodig ook een beroep kunnen doen op nabuurschap.

Van alle bewoners wordt bereidheid gevraagd om een goede buur te zijn, zich in te zetten voor de buurt en mee te doen met activiteiten, minimaal vier uur per week. Ze zetten hun handtekening onder de ‘Regel van de Augustana’, waarmee ze zich ook committeren aan een jaarlijkse Augustanadag. De bewoners zitten nu samen in een klankbordgroep, en praten op die manier mee over hun gebouw en over plannen voor de buurt. De huurders komen vanuit allerlei christelijke achtergronden: hervormd, gereformeerd, luthers, evangelisch en rooms-katholiek. Met de tijdelijke bewoners van het gastappartement komt er soms nog een andere religieuze traditie bij.

Er wonen ook jonge mensen in de Augustanahof, die net als de ouderen, delen van hun vrije tijd inzetten voor de buurt en hun medebewoners. Een van de appartementen is beschikbaar als gasthuis, voor een jongere die in de gemeenschap kan groeien naar zelfstandigheid of voor tijdelijke huisvesting van een jonge vluchteling. Daarin wordt samengewerkt met Spirit Amsterdam, een jeugdhulporganisatie voor jongeren van 0-27. De zogeheten Hofkamer, nog steeds de ontmoetingshal van toen het nog kerk was, is de ‘huiskamer’ van de leefgemeenschap en ook van de buurt. Het is de plek waar nog steeds ontmoetingen plaatsvinden, waar activiteiten worden georganiseerd, waar bewoners met elkaar eten en een kopje koffie wordt gedronken.

De oorspronkelijke kerkzaal is voor het grootste gedeelte gebruikt voor woningen, maar het oude liturgisch centrum is bewaard gebleven. Dat doet nu dienst als kapel. Het is een plek geworden voor kleinschalige vieringen, een plek voor stilte, een plek om een kaars te branden. Dat er in de buurt behoefte is aan een dergelijke ruimte bleek wel tijdens de vele bezoekjes die mensen aan de kapel brachten ten tijde van de corona-epidemie. De stiltetuin naast de kapel, die in de bouwfase al werd vormgegeven door een aantal toekomstige bewoners, is ook vrij toegankelijk voor buurtbewoners en passanten.

Het werkt – vanaf 2017

De Augustanahof is in 2017, het jaar van de herdenking van vijfhonderd jaar Reformatie, geopend. En zo begon de nieuwe tijd, waarin de drie oorspronkelijke functies van de Augustanakerk (kerk zijn, maatschappelijke betrokkenheid en wonen) bewaard bleven in een nieuw concept van samen wonen, omzien naar elkaar in hof en buurt, gastvrijheid, stilte en inspiratie.

De zestien huizen worden inmiddels bewoond door tien oudere mensen (60+) en negen jonge mensen. De oudste bewoonster (96) ging altijd in de Augustanakerk ter kerke en kan er nu wonen. De jongste bewoner is 22 jaar. In het gastenappartement woonde eerst een 18-jarige vluchtelinge uit Eritrea. Zij beviel een tijd geleden van een dochter en heeft nu een andere woning voor hen beiden. Haar opvolger is een jonge Ghanese vluchteling.

De vaste bewoners vervullen per toerbeurt het mentorschap voor de nieuwkomers. De Augustanahof-bewoners wijden zich aan activiteiten binnen de hof en in de wijk. Er is de tuincommissie en ze houden wekelijks een avonddienst in de kapel, die tijdens corona overdag ook open was. Omdat er toen veel gebruik van werd gemaakt, is gekozen om de kapel veel meer open te laten zijn.

En als vanzelfsprekend zorgen mensen ook spontaan voor elkaar. Toen een oudere bewoner overleed, werd zijn kist ten afscheid in de kapel geplaatst en verzorgden bewoners zelf een herdenkingsdienst in de ontmoetingsruimte. Toen de kist uitgedragen werd, luidden de drie klokken van de Augustanahof en vormden de bewoners een haag ten uitgeleide.

Iedere donderdag bereidt kok Leo en zijn team een maaltijd voor alle bewoners en mensen uit de buurt die mee willen eten. Gemiddeld zitten er veertig mensen aan tafel. Een van de bewoners is een begenadigd pianospeler, hij geeft en coördineert concerten, bijvoorbeeld rond Kerst en Pasen. Een andere bewoner bakt cakes met mensen uit de buurt. Er zijn activiteiten die in samenwerking met het Wachterliedpaviljoen, een wijkcentrum en kinderboerderij, worden ondernomen. Zo langzamerhand leren de bewoners de buurt goed kennen, en leert de buurt de Augustanahof en haar bewoners kennen.

Bouw, kosten, opbrengst De presentie in de wijk, daar aan de Erasmusgracht in Bos en Lommer, voelt als vanzelfsprekend. BIND (een samenwerkingsverband van het Amsterdamse architectenbureau PonecDeWinter en Wolters Vastgoed) is er in samenspraak met veel partijen in geslaagd om het idee van de lutherse diaconie te vertalen in een subtiele aanpassing van het gebouw.

Het vraagt veel om sociaal, duurzaam, ecologisch, verbindend en economisch rendabel de droom concreet in te vullen. De insteek om het gebouw zoveel mogelijk te behouden zoals het was, vroeg om nauwkeurig invullen van de binnenruimte. Karakteristieke details zijn behouden op de oorspronkelijke plek of konden verwerkt worden in de nieuwe invulling van appartementen. Er zijn vloeren in het gebouw aangebracht, maar er is tegelijkertijd ook binnenin hoogte gehouden. Waar nodig zijn er ramen voor daglicht toegevoegd, ook in de optimistische stijl van het bestaande gebouw. Inmiddels is het gebouw nu ook gasloos, de warmtepomp is onlangs aangelegd en in werking gesteld. Tijdens het ontwerpen bouwproces praatten toekomstige bewoners ook steeds meer mee en ontstond er al voordat de appartementen klaar waren een verbondenheid. Zowel onderling als met de buurt.

Het hele project bleef binnen de beraamde begroting van drie miljoen euro. Een deel werd bekostigd uit eigen middelen van de diaconie, zo’n 200.000 euro werd door fondsenwerving verkregen en tegen een lage rente werd een lening van 1,5 miljoen bij een bank aangegaan, met een aflossingstermijn van vijf jaar. Dat het allemaal kon had te maken met wat ze bij de lutherse diaconie Amsterdam de ‘Robin Hood-strategie’ zijn gaan noemen. Andere initiatieven, zoals het ombouwen van het luthers oudemannen en -vrouwenhuis tot kortverblijf-verhuur eenheden, brachten snel geld op. Net zoals de ontwikkeling van het Luther Museum Amsterdam. Al snel, een jaar na de opening in 2018, werd er een break-even bereikt. Daarnaast viel de diaconie voor de activiteiten van de Augustanahof een erfenis ten deel.

Alles bij elkaar opgeteld betekent het dat vanuit de Augustanahof duurzaam diaconaal gewerkt kan worden. De huren zelf, geheel conform sociale woninghuur, leveren natuurlijk ook geld op. Het was al snel zo dat de bewoners substantieel bijgestaan konden worden door een vaste kracht van de diaconie, die vooral helpt met de projecten en activiteiten buitenshuis.

Meer ‘Augustanahofjes’

Het concept, de leefgemeenschap, werkt! Misschien wel boven verwachting. In ieder geval naar tevredenheid van de bewoners. Vriendelijk zijn ze steeds weer bereid om hun Augustanahof te laten zien, om te praten over de steeds grotere verbinding in de buurt. Bewoners kloppen ook spontaan aan voor hulp, bijvoorbeeld met formulieren of met de vraag om taalles. En toen de wekelijkse maaltijden tijdens corona niet doorgingen, kon het eten afgehaald worden.

De vanzelfsprekende inbedding in de wijk daagt uit tot meer van dit soort ‘hofjes’. Met enige regelmaat probeert de diaconie mee te dingen in bouwaanbestedingen in de verschillende wijken van Amsterdam, in Osdorp en in Amsterdam Zuid-Oost, maar dat gaat moeizaam. Meedingen voor panden en ontwerp betekent ook ‘concurreren’ met grote projectontwikkelaars. Of het betekent oplopen tegen stadsdeelraadbestuurders die niets van woningsplitsing willen weten.

Maar, zo bevestigen bewoners en diaconie samen, het is het meer dan waard om leefgemeenschappen volgens het concept Augustanahof ook in andere wijken vorm te geven. Heel graag zelfs, voor verbinding en betrokkenheid, voor mensen, voor mensen onderling, want: ‘mensen hebben mensen nodig.’