Van blokboek tot e-book

De productie van manuscripten was en is een tijdrovende zaak: het schrijven van een torarol kost zeker meer dan een jaar. Was er geen andere methode om teksten te vermenigvuldigen? In de Middeleeuwen speelde nog een andere vraag: hoe kun je afbeeldingen reproduceren zonder die te hoeven natekenen?

Vanuit kwam het antwoord: men legde de oorspronkelijke tekening omgekeerd op een groot blok hout. Vervolgens werd de afbeelding in het hout uitgesneden. Eenmaal voltooid, werd het blok met inkt bestreken, werd er papier op gelegd en werd het geheel op elkaar geperst. Zo kon men verschillende duplicaten van het origineel maken, totdat de houtsnede wegens slijtage moest worden vervangen.

Wanneer men letters aan de illustratie toevoegde, kon men op deze manier bladzijden voor een boek produceren: het blokboek. In Europa werd het blokboek pas laat in de middeleeuwen ingevoerd en vooral toegepast voor de Biblia Pauperum of Armenbijbel. Het lezen van de Bijbel was leken niet toegestaan, maar het werd wel nuttig geacht dat zij enig idee zouden krijgen van wat in de Bijbel staat. Een Armenbijbel was hiervoor een geschikt hulpmiddel. Er stonden illustraties in met korte toelichtingen.

Drukwerk

Omstreeks 1450 werd een nieuwe druktechniek uitgevonden. Er werden geen complete blokken meer gebruikt, maar er werden losse letters gemaakt om regels tekst te zetten. De letters konden na gebruik opnieuw worden benut. Als men deze niet uit hout sneed, maar van metaal vervaardigde, kon men de losse letters voor langere tijd blijven gebruiken.

Op school leerden wij dat de Haarlemmer Laurens Jansz. Coster als eerste het principe van losse letters invoerde, maar in het buitenland geldt Johannes Gutenberg als uitvinder van de boekdrukkunst. Blijft Coster in de nevelen van de vaderlandse geschiedenis gehuld, van het meesterstuk van Gutenberg, zijn bijbeluitgave uit 1455, zijn 48 exemplaren bewaard gebleven. Nog steeds wordt de Gutenbergbijbel bewonderd om zijn hoge kwaliteit.

Vanaf dit ogenblik werd niet meer door een abt beslist welke teksten zouden worden vermenigvuldigd (lees: overgeschreven) en welke niet. Men kon nu met een manuscript naar een drukker gaan, waar de tekst werd gezet en gedrukt. Dit bood ongekende mogelijkheden voor het verspreiden van nieuwe ideeën. Er is een duidelijke relatie tussen de uitvinding van de boekdrukkunst en de hervorming, niet alleen als het gaat om het vermenigvuldigen van pamfletten en geschriften, waarin de hervormers hun visie uiteenzetten, maar ook om het verbreiden van bijbelvertalingen in de volkstaal. Ook al zette de rooms-katholieke kerk tegen boeken, schrijvers en vertalers de brandstapel in, de clerus kon het succes van de reformatie niet meer tegenhouden.

Het zetten gebeurde in die tijd met de hand. Men had een zethaak om daarop de losse letters in spiegelbeeld te plaatsen. Regel voor regel werd dan op een ‘galei’ gezet, totdat de bladzijde vol was en men aan de volgende pagina kon beginnen. Met een degelpers werden de bladzijden afgedrukt. Gutenberg gebruikte nog perkament voor de duurdere exemplaren van zijn bijbeluitgave, maar papier zou voortaan het basismateriaal worden voor boeken. Deze Chinese uitvinding was goedkoper en praktischer dan perkament.

Het zetten met losse letters bleef lang in gebruik. Het resultaat was kwalitatief uitstekend. De letters werden stevig in het papier gedrukt en zijn ook eeuwen later nog goed leesbaar. Wie thuis een statenbijbel met koperen sloten bezit, zien welke hoge kwaliteit drukwerk men in de zeventiende eeuw kon leveren.

In de negentiende eeuw bleek handzetsel echter te tijdrovend, bijvoorbeeld als men een krant wilde drukken. Men wilde het zetsel voortaan machinaal vervaardigen, zeker toen de degelpers was vervangen door de cilinderpers, die het drukproces aanmerkelijk versnelde. De eerste pogingen om mechanisch te zetten gingen uit van koude loden letters, die vooraf waren gegoten en via een toetsenbord in de juiste volgorde werden geplaatst. De grote doorbraak kwam echter dankzij de zetmachines met hete loden letters. De zetter hoefde nu de tekst slechts in te typen; het vervaardigen van het zetsel geschiedde mechanisch. Dit leverde een grote tijdsbesparing op. Niettemin zou ook de zetselgietmachine naar het museum verhuizen. Een nieuwe drukmethode werd ontwikkeld: offset. Eerst werd er met fotopapier gewerkt, waarop de tekst werd overgezet; tegenwoordig gebruikt men aluminiumplaten, die na ontwikkeling zo de drukpers in kunnen. Veelkleurendrukpersen leveren drukwerk van hoge kwaliteit. Daarbij speelt de computer een grote rol.

E-book

Want de grootste verandering in het vermenigvuldigen van teksten sinds 1450 is het gevolg van de zegetocht van de computer in de tweede helft van de vorige eeuw. In het kielzog van de eerste grote rekenmachines die een kamer vulden, kwamen er verschillende innovaties die het produceren van boeken totaal hebben gewijzigd. Met de komst van de personal computer met zijn tekstverwerkingsprogramma’s werd het mogelijk dat een schrijver een kant-en-klare tekst aanleverde, eventueel zelfs opgemaakt met behulp van desktoppublishing. Ging dat eerst per floppydisk, inmiddels worden teksten via het internet naar de uitgeverij gestuurd en komen drukproeven langs dezelfde weg terug.

Deze innovaties hebben een ontwikkeling op gang gebracht die wel wat lijkt op die in de zestiende eeuw. Terwijl de grote uitgeverijen fuseren en het marktmechanisme het uitgavebeleid in hoge mate bepaalt, brengen schrijvers boeken in eigen beheer uit en stellen eenmansuitgeverijen zich tevreden met kleine oplages. Het grote probleem met dit soort uitgaven was vroeger de distributie, maar door verkoop via het internet men tegenwoordig toch omzet realiseren. Voor specialistische werken is printing-on-demand de oplossing – de opgemaakte tekst ligt klaar om op bestelling te worden afgedrukt in het gevraagde aantal exemplaren. Zo is het niet nodig om een titel in voorraad te houden. Dit is ook een interessante optie voor standaardwerken van weleer, die na digitalisering op aanvraag kunnen worden herdrukt. Er is nog een ander gevolg van de invoering van de computer en de ontwikkeling van het internet, een gevolg dat volgens sommigen het einde van het papieren boek gaat betekenen. Want is papier nog wel nodig in het digitale tijdperk? Het begon ermee dat teksten op het internet werden geplaatst om ze voor geïnteresseerden toegankelijk te maken. Vooral het Project Gutenberg beijverde zich om boeken waarvan het auteursrecht was vervallen, digitaal beschikbaar te maken. Gedigitaliseerde boeken worden als e-books aangeduid. Nu is het lezen van teksten vanaf een computerscherm een heel andere handeling dan het lezen van een papieren boek. ’s avonds de laptop mee naar bed te nemen is niet echt praktisch. Daarom zijn er speciale ‘lezers’ voor gedigitaliseerde teksten ontwikkeld: e-readers. Deze zijn klein van formaat, licht van gewicht en hebben een aangepast scherm om zo veel mogelijk de ervaring van het lezen van een boek-op-papier te evenaren. v66r het slapen nog wat te lezen is een e-reader wél geschikt. Al zijn e-books niet goedkoop en al is het lastig dat er verschillende systemen bestaan, ruimteproblemen zijn met een e-book verleden tijd: je hebt geen boekenkasten meer nodig. Bovendien is de zoekfunctie een belangrijk voordeel bij gedigitaliseerde teksten.

Dwarsligger

Het boek geeft zich echter nog niet gewonnen. Met de introductie van een nieuwe boekvorm, de ‘dwarsligger’, heeft een primeur. Gebruikmakend van de technologie voor het drukken van bijbels op dundrukpapier heeft Jongbloed in Heerenveen een type boek geproduceerd dat de voordelen van een e-book heeft, maar niet de nadelen. Omdat de tekst dwars is gedrukt en dundrukpapier wordt gebruikt, is de dwarsligger ideaal om mee te nemen: hij is licht en past echt in de broekzak, wat je van een standaard pocketboek niet kunt zeggen. Ook de Herziene Statenvertaling is nu als dwarsligger verschenen. Wanneer je dit handzame boekje naast een antieke statenbijbel legt, besef je hoeveel er is veranderd in de loop van de eeuwen. Leg er nog een smartphone of tablet naast met een app voor bijbelvertalingen en het plaatje is compleet. Althans voor het ogenblik…