Van schuldschaamte naar schuldschaarste
Er is geen schaarste als het om schaamte gaat. In de praktijk blijkt de drempel om bij financiële problemen om hulp te vragen nog steeds groot. Maar Gerrit van Dijk ziet voorzichtig perspectief in de kabinetsplannen over schulden.
In Maassluis stond elke woensdagochtend een bord buiten de kerk met daarop vermeld dat je kon binnenlopen bij het spreekuur van Schuldhulpmaatje. ‘Er waren genoeg weken dat er maar een of twee mensen langskwamen en vaak ook niemand. Terwijl je weet op basis van de cijfers dat er behoorlijk wat inwoners met geldproblemen moeten zijn.’ Aan het woord is de coördinator die de eerste gesprekken voert en een cliënt aan een maatje koppelt: ‘De meeste mensen proberen heel lang zelf een oplossing te vinden. Het vergt moed om toe te geven dat je het zelf niet redt.’
Wij leven in een van de meest welvarende landen in de wereld. Toch geven verschillende onderzoeken aan dat meer dan een miljoen Nederlanders onder de armoedegrens leven. Nu is zo’n armoedegrens geen absoluut getal. Die ligt in elk land anders. Je leeft in armoede als je niet zelf kunt voorzien in de minimale basisbehoeften. In Nederland ligt die grens voor een alleenstaande op € 1.090,- per maand. Dat lijkt best een aardig bedrag. Maar als je gaat kijken wat de lasten van wonen, verzekeringen, eten, kleding et cetera zijn, dan blijkt dat dit bedrag beslist geen vetpot is. Er hoeft maar iets tegen te zitten of je komt tekort. Voor je het weet, ontstaat er dan een spiraal naar beneden. En kom je in de schulden terecht.
Voor je het weet, ontstaat er een spiraal naar beneden.
Andere onderzoeken laten zien dat wie in de schulden terechtkomt, veel druk ervaart. En die structurele stress maakt dat iemand sneller onverstandige beslissingen neemt. Dat kan tot nieuwe problemen leiden die voor hogere schulden zorgen. Mensen die aan de onderkant van de samenleving zitten, hebben geen schaarste als het gaat om stress, schulden en schaamte. En die spiraal doorbreken is een heidens karwei. Voor de betrokkenen zelf, maar ook voor degenen die willen helpen. ‘Ik kan aardig rekenen en weet wel hoe je een huishoudboekje op orde brengt en houdt,’ zegt een van de Schuldhulpmaatjes. ‘En ik dacht dat als ik de bonnetjes en rekeningen zou hebben uitgezocht, de klus zo geklaard zou zijn. Maar ik merk dat het om veel meer gaat dan alleen de administratie op orde krijgen. Er gaat zoveel meer schuil achter schulden. Het is heel vaak niet eens zo dat mensen niet met geld om kunnen gaan. Maar dat problemen met een kind of een ouder, of werk dat wegvalt, of een relatie die op de klippen loopt en ga zo maar door, ervoor zorgen dat er ergens een tekort ontstaat. En dan gaat het soms van kwaad tot erger, vaak omdat de tijd en energie ontbreekt om er even rustig voor te gaan zitten. Ik ga daarom als ik voor het eerst bij iemand kom, eerst maar eens luisteren naar het verhaal achter de schulden. En als er dan iets van vertrouwen groeit en rust komt, dan gaan we graven in de geldzaken.’
Het is vaak niet eens zo dat mensen niet met geld kunnen omgaan.
Stress door schulden
In het regeerakkoord van Rutte IV staan grote ambities, ook als het gaat om terugdringen van armoede. In vier jaar tijd wil de regering het aantal kinderen dat in armoede leeft, halveren. En schuldsanering moet makkelijker en sneller worden. Hiervoor worden miljoenen extra uitgetrokken. Het klinkt goed maar er is kritiek en scepsis bij betrokken instanties en vakbonden: de lasten op arbeid blijven hoog en winsten en vermogens worden ontzien.
Geloof en economie
De kerk heeft zich, zolang ze bestaat, bekommerd om armen in navolging van Jezus en de joodse traditie waarin hij stond. In de heilige teksten van de Joden, de TeNaCH, staan veel verhalen en regels die betrekking hebben op het overbruggen van de kloof tussen arm en rijk. Verrassend veel verhalen hebben een economische insteek. De Tsjechische econoom Tomáš Sedláček toont dat overtuigend aan in zijn boek De economie van goed en kwaad, waarin hij verschillende religieuze teksten door een economische bril bekijkt. Volgens Sedláček kan de invloed van het joodse denken op de ontwikkeling van de marktdemocratie niet worden overschat. De belangrijkste erfenis in zijn ogen is daarbij dat in de godsdienst van het oude Israël niet expliciet werd opgeroepen tot sobere, ascetische levensstijl, in tegenstelling tot de omringende religies. Er is respect voor de wet en particulier eigendom. Maar er werd zeker ook een basis gelegd voor een sociaal vangnet om scheefgroei in welvaart en vermogen te voorkomen en te repareren. Een belangrijk element was het idee van een rustdag, waardoor het werkritme werd doorbroken en er tijd werd vrijgemaakt voor andere zaken dan alleen maar productie.
Schone lei
Als het gaat om schuldenproblematiek en de aanpak daarvan, tref je in de TeNaCH een aantal specifieke instrumenten aan. Naast een rustdag eens per week, was er ook de instelling van een sabbatsjaar, eens in de zeven jaar, waarbij het land, de dieren en de mensen rust kregen. En na zeven sabbatsjaren, dus eens in de vijftig jaar, was er een collectieve kwijtschelding van alle ontstane schulden. De teller werd voor iedereen weer op nul gezet. Iedereen kreeg ook zijn of haar eigen stuk land terug als middel van bestaan.
Deze recensie is geschreven door Gerrit van Dijk. Van Dijk is predikant in Driebergen
Woord & Dienst 2022, nr. 2: Schaarste
In de godsdienst van het oude Israël werd niet expliciet opgeroepen tot een sobere, ascetische levensstijl, in tegenstelling tot de omringende religies. Zuinigheid hoort kennelijk niet bij Jakobs God. Ook de Egyptische of Assyrische paleizen stonden niet in het teken van eenvoud. Soberheid is vaak een moraal voor ‘het volk’.
De natuur kent zowel schaarste als overvloed. Eén zaadje kan honderdvoudig opbrengen, sommige dieren leggen miljoenen eitjes, er is een schier oneindige voorraad zuurstof en water. Het zijn de seizoenen die met hun afwisseling van zon en koude voor een cyclus zorgen waarbij er de ene keer ergens te veel van is en de andere keer te weinig.
Bewaren wordt dan een sleutelwoord. Maar uiteindelijk gaat het misschien om delen. ‘Wie niet geeft wat hij heeft …’ Dat hoeft niet alleen materieel te zijn.
