Menu

Basis

Videogames en de Bijbel

‘Opa, vertel me nog eens een verhaal van de herder!’

De meeste mensen trekken hun wenkbrauwen op als de combinatie videogames en Bijbel valt. Het lijken water en vuur. De Bijbel is de neerslag van Gods verhaal met mensen, Gods zelfopenbaring in de menselijke geschiedenis. Games zijn plat vermaak, zitten vol met geweld en porno en zetten onze jongeren aan tot asociaal of zelfs gewelddadige gedrag. Althans dat wil het cliché. Gelukkig voor de bijbelminnende gamers en speelse bijbellezers is geen van beide waar. Oude en Nieuwe Testament staan vol met de meest gruwelijke verhalen over moord, marteling en verkrachting, geregeld zelfs – zo lijkt het – in Gods opdracht. En aan de andere kant kom je in videogames vaak genoeg verwijzingen tegen naar Bijbelse verhalen. Als je tenminste weet waar je zoeken moet.

Frank G. Bosman is onderzoeker aan de Tilburg School of Catholic Theology bij het departement Systematische Theologie en Filosofie.

Mass Effect: de herder

Een goed voorbeeld is de Mass Effect-trilogie (Bioware, 2007-2012). De serie speelt zich af aan het einde van de 22e eeuw. De mensheid heeft eindelijk interstellaire ruimtevaart onder de knie, dankzij opgravingen op Mars. Wetenschappers vonden daar de technologische overblijfselen van een beschaving die zo’n 50.000 geleden op mysterieuze wijze is verdwenen. Al snel komt de mensheid er achter dat de Melkweg bevolkt wordt door honderden andere ruimtereizende volkeren, die soms in oorlog, soms in vrede met elkaar leven. Tijdens de trilogie – tussen de 60 en 100 uur spelen – krijgt de speler de controle over Shepard, commandant van het experimentele ruimteschip Normandy. Aan het begin van deel 1 wordt de speler naar de eerste menselijke kolonie buiten ons zonnestelsel gestuurd. De kolonie heet Eden Prime, een verwijzing naar de paradijselijke tuin uit het begin van Genesis. En daar blijft het niet bij. Als Shepard aan het begin van deel 2 om het leven komt tijdens een ruimtegevecht, wekt een geheimzinnige organisatie hem weer tot leven. Het miljardenverslindende project heet ‘Lazarus’, een verwijzing naar Johannes 11.

Halverwege deel 2 komt Shepard in contact met de Geth, een volk van kunstmatige intelligenties. De Geth werden ooit geschapen door de Quarians als goedkope arbeidskrachten en gevechtsmachines. Maar, zoals zo vaak in science fiction-verhalen, de robots ontwikkelen zelfbewustzijn en confronteren hun meesters. De Quarians willen de Geth zo snel mogelijk uitschakelen, bang als ze zijn dat de robots hun wereld overnemen. Uiteindelijk verslaan de Geth hun scheppers en drijven hen van de planeet af. De Geth die Shepard tegenkomt in deel 2 is een vriendelijk exemplaar en beiden sluiten een soort vriendschap. Als Shepard aan de Geth vraagt hoe hij heet, reageert de robot verbaast: ‘We zijn Geth. Er zijn op dit moment 1.183 verschillende computerprogramma’s actief binnen dit platform’. De collectiviteit van de robotbeschaving kent geen individualiteit. Dan grijpt de scheepscomputer van de Normandy in: ‘Wij zijn legioen, want we zijn met velen’. De Geth hebben de menselijke geschiedenis kennelijk bestudeerd, want de robot identificeert direct de bron van dit citaat Marcus 5,9 en accepteert de naam als ‘geschikte metafoor’.

Deze verwijzing gaat verder dan louter een geinige knipoog. Mass Effect herinterpreteert het exorcismeverhaal van Marcus op een geheel eigen wijze. De traditionele interpretatie van de exorcismeverhalen in het Nieuwe Testament is dat een kwade entiteit van buitenaf een mens binnendringt en hem of haar kwelt. Jezus geneest die mens dan door de kwade geest uit te drijven. In de analogie van Mass Effect zijn de boze geesten waar Jezus ons van bevrijdt geen externe entiteiten, maar onze eigen scheppingen: boosheid, angsten, verdriet, frustraties, onzekerheden en zonden. Zoals de Geth in opstand kwamen tegen hun scheppers, zo komen onze zonden in opstand tegen onszelf.

Dit lijkt toch op zijn minst te suggereren dat Shepard een soort messiaans aura aangemeten krijgt in de game. En dat is zeker zo. Aan het einde van deel 3 offert Shepard uit eigen vrije wil zijn leven op om de Melkweg te redden van een zekere ondergang. Elke 50.000 jaar arriveert een ontzagwekkend leger van buitenaardse robots om al het biologische leven dat interplanetaire ruimtevaart kent, uit te roeien. Hetzelfde gebeurde met de beschaving op Mars, waar de mensheid haar techniek vandaan haalde. Hetzelfde lijkt nu weer te gebeuren, tot Shepard de dodelijke cyclus van leven en dood weet te doorbreken door zichzelf op te offeren. Helemaal op het einde van de game ziet de speler een grootvader en zijn kleinkind staan op een verre planeet met drie manen. Het blijkt dat de oude man het verhaal van Shepard (de drie delen van de trilogie) aan zijn kleinkind verteld heeft, die zeer onder de indruk is. Aan het einde vraagt hij: ‘Opa, vertel me nog eens een verhaal van de herder!’ Het verschil is uiterst subtiel, maar voor een goede verstaander betekent het een wereld van verschil. De naam ‘Shepard’ is in de loop van de tijd verandert in het Engelse woord voor ‘herder’, shepherd. De subtiele toevoeging van het lidwoord ‘the’ maakt het af. Mass Effect roept hier overduidelijk de beeldspraak op van Jezus als de goede herder, die zijn kudde veilig leidt (Johannes 10,11.14). De herder geeft immers zijn leven voor zijn schapen, zoals Shepard gedaan heeft voor de Melkweg.

The Binding of Isaac: godsdienstkritiek

Games zijn echter niet altijd zo ‘vriendelijk’ voor hun Bijbelse inspiratiebron. Vaak leveren games ook stevige godsdienstkritiek inclusief kritiek op het Bijbels getuigenis. Een goed voorbeeld hiervan is The Binding of Isaac (McMillen, 2011). De titel is een verwijzing naar het bijbelverhaal met (in het Engels) dezelfde titel uit Genesis 22, in het Nederlands meer bekend als ‘het offer van Isaak’. Dit verhaal waarin God Abraham aan een geloofstest lijkt te onderwerpen is al vaker het mikpunt van kritiek geweest. Zo schrijft atheïstisch activist Dawkins in zijn boek God als misvatting (2006) dat elk modern rechtssysteem Abraham zou vervolgens wegens ‘kindermishandeling’ en – als hij in zijn opzet zou zijn geslaagd – voor ‘moord met voorbedachten rade’.

De game The Binding of Isaac introduceert het spel met een serie slordig gemaakte tekeningen. De speler ziet Isaak en zijn moeder, kennelijk in de 21e eeuw, gezellig met zijn tweeën thuis zitten. De voice-over vertelt dat Isaaks moeder de hele dag ‘christelijke televisieprogramma’s’ kijkt, terwijl Isaak zich met zijn speelgoed vermaakt. Op een dag echter hoort de moeder – tot driemaal toe – een stem ‘uit de hoogte’, die alleen zij lijkt te horen. De stem identificeert zichzelf als God en draagt de moeder op Isaaks spullen af te pakken en hem in zijn kamer op te sluiten, omdat hij ‘zondig’ zou zijn. Hoewel dat geen enkele rol in het Bijbels verhaal speelt, draagt de stem de derde keer op om Isaak te offeren als teken dat ‘je van mij meer houdt dan van wie dan ook’. Isaak ziet zijn moeder met een mes op hem afkomen en weet op het laatste moment te ontsnappen via een plotseling opduikend luik in zijn slaapkamer.

De rest van de game speelt zich ‘beneden’ af. De speler bedient Isaak die met zijn tranen monsters moet verslaan en uiteindelijk zelfs het ‘Moedermonster’. De game is een grote vergaarbak van verwijzingen naar de rooms-katholieke traditie: Bijbels, rozenkransen, doornenkronen, wijwater, wierook, alles komt voorbij. Als Isaak het Moedermonster verslagen heeft, gaat het getekende narratief van het begin van de game door. Isaak is nu echter niet ontsnapt, maar staat in een hoek van zijn kamer terwijl zijn moeder het mes heft om hem te doden. ‘Ik zal uw wil volbrengen, Heer’, zegt ze nog. Dan vertelt de voice-over: ‘God greep in. Hij zond een engel uit de hoogte om de hand van zijn moeder te stoppen’. De vorm van de engel is echter nogal creatief: een Bijbel die op een boekplank in Isaaks kamer staat, wordt door een onzichtbare hand verplaatst en met kracht op het hoofd van de moeder gesmeten, die ter plekke overlijdt. Isaak klimt op het lichaam van zijn dode moeder en juicht omdat hij aan zijn wrede lot ontkomen is. The Binding loopt duidelijk anders af dan zijn Bijbelse inspiratie, maar de belangrijkste boodschap van de game lijkt toch die van Dawkins te echoën: hoe geestesgestoord moet je zijn om je kind te doden omdat een stem in je hoofd daarom vraagt? En daarmee lijkt te game elke vorm van openbaringsgeloof te bekritiseren. De game is echter subtieler dan deze vrij ruwe godsdienstkritiek, hoewel dat element er zeker inzit. Als je dieper in de game en het gameverhaal duikt – en zeker als je alle 20 eindes hebt bereikt die het spel rijk is – dan duikt er toch een net iets andere boodschap op. Om een heel ingewikkeld, gefragmenteerd en indirect verteld verhaal kort te houden: het blijkt allemaal de overactieve fantasie van Isaak te zijn. Het ventje wordt geconfronteerd met een nogal verbaal gewelddadige scheiding van zijn ouders. Op één bepaald moment is een foto te zien waarop Isaaks moeder dreigend een mes omhoog houdt, en op een andere foto dat Isaaks vader het huis verlaat terwijl Isaak en zijn moeder hem nakijken.

In andere eindes van The Binding is te zien dat Isaak twee verschillende psychologische processen doorloopt: enerzijds probeert hij een realiteit te construeren waarbinnen hij kan begrijpen dat zijn moeder hem kennelijk dood lijkt te willen, en anderzijds geeft hij zichzelf de schuld van de scheiding van zijn ouders, zoals wel vaker het geval is bij kinderen-van-gescheiden-ouders. Isaak is geregeld te zien als hij de Bijbel leest: kennelijk heeft hij voor de creatie van deze pseudo-realiteit inspiratie geput uit een voor hem bekende bron, de Bijbel. Isaak zag zijn eigen situatie en die van zijn Bijbelse evenknie als een manier om zijn eigen ‘straf’ te begrijpen, die hij nota bene over zichzelf heeft afgeroepen.

The Binding begint als een redelijk saaie godsdienstkritiek – religie betekent kadaverdiscipline met alle gevolgen van dien – maar evolueert tot het schetsen van religie als coping mechanisme en vervolgens tot een aanklacht tegen (gewelddadige) scheiding waarbij en waarvan de kinderen de dupe worden.

En wat dan nog?

De vraag bij al deze Bijbelse invloeden op videogames is natuurlijk: wat betekent het? Betekent dit het einde van de jammerklacht over Bijbels analfabetisme, religieuze ongeletterdheid en secularisering? Of gaat het hier om de laatste stuiptrekkingen van een stervende religieuze traditie, die louter nog als inspiratie voor leuke verhalen overblijft? Het antwoord op deze moeilijke vragen is niet eenduidig, maar er valt wel een perspectief te ontwaren.

Enerzijds blijkt – keer op keer opnieuw – het christelijk verhaal met zijn bijbel-en heiligenverhalen, symbolen, liturgieën en rituelen een onuitputtelijk reservoir voor de verhalenvertellers van gisteren en vandaag. Mensen zijn verhalenvertellers, dat zijn we altijd geweest en zullen dat altijd blijven. En verhalen vertellen we constant aan elkaar: via romans en de schone kunsten, maar ook via films, popmuziek, reclames en videogames. En voor die verhalen putten wij – bewust en onbewust – uit het collectief geheugen van onze cultuur. Deze culturele ‘rugzak’ zit vol met verhalen, noties en symbolen die wij in één oogopslag herkennen: de roos voor de liefde, de krassende kraai voor de dood, het kruis voor het lijden van een rechtvaardige.

In deze rugzak zitten de invloeden van de Noorse mythologie, de Grieks-Romeinse cultuur en de christelijke religie. Maar de grootste van deze drie, om Paulus maar te parafraseren, is die van de christelijke traditie. En het is deze diep doordrenkende culturele invloed van het christendom die wij aantreffen in al onze culturele objecten, waaronder dus onder andere de Mass Effect-trilogie en The Binding of Isaac. In deze zin is het Bijbels gedachtegoed pas dood als niemand zich de verhalen nog kan herinneren, een proces dat ik met vertrouwen tegemoet zie. Verhalen trotseren met gemak de eeuwen, de Odyssee en het Gilgamesj-epos kennen we tot op de dag van vandaag. En zo zal het ongetwijfeld ook gaan met de verhalen over Isaak en Jezus van Nazaret.

Daarnaast is nog een theologische laag te onderscheiden. Daarvoor is het echter wel noodzakelijk – zoals voor alle theologiseren – om de wereld a priori te aanvaarden als een geschapen werkelijkheid. Wie de wereld ziet als het gewilde product van een intelligente en liefdevolle schepper, zonder daarmee de inzichten van de empirische kosmologie te willen ontkennen of te relativeren, kan ook in de gehele werkelijkheid de sporen van haar schepper terug vinden. De Hebreeuwse Bijbel en het Nieuwe Testament zijn getuigenissen van Gods zelfopenbaring.

Daarmee is de Bijbel een uitgelezen vindplaats van die openbaring. Vandaar dat wij in de christelijke geschiedenis dan ook spreken van ‘heilige schriften’. Maar dat is niet de enige vindplaats, noch de laatste. God openbaart zich voortdurend in onze werkelijkheid als schepper, verlosser en voltooier. Wie met gelovige ogen naar de wereld van de videogames kijkt, ziet de voortdurende zelfopenbaring plaatsvinden voor zijn of haar eigen ogen. Mass Effect verwijst naar het menselijk verlangen eeuwig te kunnen blijven leven in liefde en onderlinge harmonie, maar tegelijkertijd naar de breekbaarheid van de realiteit en naar de opofferingen die het kost om zo’n doel ook maar te kunnen benaderen. The Binding verwijst naar het misbruik dat van religie en religieuze motivatie gemaakt kan worden, maar ook naar het christelijk verhaal om op de één of andere manier te kunnen leren omgaan met die breekbaarheid.

Geloof ontstaat als het ideaal van een ongebroken wereld botst op de realiteit van het gebroken leven van alledag. Het kunnen uithouden van die spanning is wat men ‘geloven’ noemt. Om die gelovige spanning te kunnen blijven verdragen, hebben we de schone kunsten ter beschikking gekregen. Games zijn daar één voorbeeld van, als blijvende getuigenissen van de zichzelf openbarende God van de christelijke traditie en als nabije oefenruimtes voor de menselijke ziel.

Literatuur

• Frank G. Bosman, Gaming and the Divine. A new systematic theology of video games (Routledge, 2019).

• Frank G. Bosman, Spelen met God. Kleine theologie van videogames (Berne, 2018).

• Zie: www.frankgbosman.nl.

Wellicht ook interessant

Nieuwe boeken