Menu

Basis

Waar blijft de liturgische ruimte?

Vanaf maart 2020 hebben kerkgemeenschappen veel ervaring opgedaan met online liturgie vieren. Veel gemeenten, parochies en kloosters zijn begonnen met het registreren van kerkdiensten zonder publiek. Kerkdiensten worden vooraf opgenomen of live gestreamd. Het kleinst mogelijke aantal mensen dat nodig is om een viering te doen is bij elkaar in de kerkruimte en daarnaast is iedereen welkom om via de camera bij de liturgie aan te sluiten. Ook wanneer de liturgische actanten doen wat ze altijd doen, brengt een feestelijke intochtsprocessie vooral lege banken in beeld.

Naast praktische vragen over cameragebruik en techniek roept dit vieren ook theologische vragen op: wat gebeurt er als de liturgie aangepast wordt aan het beeldscherm? In dit artikel staat de vraag centraal naar de liturgische ruimte. Waar gebeurt liturgie als je online viert?

Bij onlinevieringen staat ruimtelijkheid zwaar onder druk. Vieren via een beeldscherm is per definitie tweedimensionaal. Kerkelijke gemeentes en parochies kiezen voor verschillende strategieën om hiermee om te gaan.

Kerk in beeld

Een eerste trend die zichtbaar wordt, is dat gemeentes zich inspannen om de kerk beter in beeld te brengen. Via het platte vlak van het beeldscherm in de huiskamer proberen kerken de driedimensionaliteit van liturgie vieren te benaderen. Alle middelen zijn erop gericht de kijker te helpen zich te verplaatsen naar de kerk.

De ruimte in beeld

Met de camera kun je meer driedimensionaliteit proberen te creëren door een vast overzichtsbeeld van de hele ruimte af te wisselen met ingezoomde beelden en close-ups. Het totaalbeeld geeft de thuiskerkganger de beleving in de ruimte te kunnen zijn. Close-ups, bijvoorbeeld van een vaas bloemen of een glas-in-loodraam, helpen de kerkganger om de details te zien die zij ook zou zien of beleven als ze in de kerk zelf aanwezig was. Een goede afwisseling helpt om het belichaamd zijn van de liturgie te ervaren.

Een stap verder is het om de ruimte van de kerk op een andere manier te gebruiken. Het is niet nodig om de traditionele gebruikspatronen van de kerkruimte te volgen, want deze zijn gericht op kerkgangers die in de kerk zelf aanwezig zijn. De camera kun je immers neerzetten in ieder klein hoekje. Het kerkgebouw, de ruimte wordt eerder een decor om in beeld te brengen: het roept de sfeer en de vertrouwdheid op die de kerkgangers graag zien. Dus kan de predikant ook bij de deur staan, of bij een schilderij aan de wand. Misschien helpt dit de kerkgangers thuis wel beter om zich in te leven in de liturgie dan een beeld van de kerk met lege banken.

Beweging in beeld

Beweging helpt om ruimte te ervaren. Een voorganger die de bijbel opneemt en naar de lezenaar toe draagt, een lector of assistent die een kaars aansteekt, geven beweeglijkheid en ruimtelijkheid aan het beeld. Door deze beweging bij de montage weg te knippen, wordt de viering statisch. De kerkganger thuis ziet alleen nog stilstaande mensen en dat maakt de liturgie tweedimensionaal.

Minder kerk in beeld

Een andere optie is juist om het kerkgebouw een minder grote rol laten spelen.

Nu de kerkgangers niet meer noodzakelijk in één gebouw samenkomen, is het mogelijk om de omgeving te betrekken bij de liturgie. In de Pride Kerkdienst van 2 augustus 2020 spraken diverse liturgische sprekers ieder hun gebed of hun tekst uit op een zelf gekozen plek in de stad Amsterdam. Als de liturgie wordt opgenomen, is eenheid van tijd en plaats niet meer nodig. De liturgische ruimte is uitgebreid naar de hele stad. Een andere liturgische ruimte

Vieren via een website of beeldscherm betekent dat de kerkganger thuis op de bank zit. Hoe doe je recht aan het feit dat de kerkruimte op dit moment niet de verzamelplaats is van de gemeenschap? Steeds vaker zoeken kerkgemeenschappen naar manieren om de kerkgangers thuis actief te betrekken bij de liturgie.

De gemeenschap in beeld

Een videoliturgie die vooraf opgenomen en gemonteerd wordt, kan door veel mensen samengesteld worden. De San Salvatorgemeenschap in ‘s-Hertogenbosch raakte tijdens de eerste lockdown letterlijk dakloos, toen de zaal waarin zij hun vieringen hielden de deuren sloot. Nu spreken of zingen parochianen steeds onderdelen van de liturgie in. Een collage van foto’s van hun eigen biddende handen zet een beeld neer van de gemeenschap in gebed. Hier is de liturgie niet de opname van een eenling, maar nog steeds de viering van een gemeenschap. De liturgische ruimte is een collage aan beeldmateriaal die tot zijn recht komt wanneer men thuis een kaars aansteekt naast het beeldscherm.

Om de kloof te overbruggen zoeken kerkgemeenschappen naar vormen om thuis meer bij de vieringen te betrekken. Wanneer een protestantse gemeente avondmaal wil vieren, worden de kerkgangers vooraf uitgenodigd om thuis brood en wijn klaar te zetten. In sommige gemeentes zijn voor Pasen ‘paastasjes’ rondgebracht bij gemeenteleden met daarin een stukje matse en een klein flesje wijn. Zo hebben gemeenteleden toch deel aan het ene brood en wijn uit dezelfde beker, ondanks de barrière van het beeldscherm. Bij deze keuze wordt de huiskamer zelf betrokken in de liturgische ruimte.

Liturgische ruimte

Vieren via internet biedt ook mogelijkheden voor deelname die we vroeger nooit hadden bedacht. Mensen kunnen deelnemen zonder dat de fysieke afstand een beperking is. In het voorjaar van 2020 kon men de gebedstijden met de broeders van Taizé live meebidden via Facebook, een livestream die in het najaar verplaatst is naar YouTube en Instagram. Mensen vanuit de hele wereld schrijven tijdens het gebed mee in de reacties: ze stemmen in, ze noemen soms een gebedsintentie en sluiten af met ‘Amen’. Hier worden social media zelf de ruimte waar liturgie gebeurt.

Zoom-liturgie

Steeds vaker kiezen groepen ervoor om vieringen, een avondgebed, via zoom te doen. De deelnemers zelf zijn in beeld en kunnen zien wie er nog meer deelnemen aan de kerkdienst. In deze vorm staat de gemeenschap centraal. Er is in het beeld geen verschil meer tussen de liturgische actanten en de kerkgangers. De liturgische rollen kunnen verdeeld worden over de deelnemers, gebedsteksten of psalmen kunnen interactief gebeden worden. In de Duif in Amsterdam heeft men al lange tijd ervaring met deze vorm. Een liturgische actant kan vanuit het kerkgebouw deelnemen, waardoor deze onderdeel wordt van de liturgische zoom-ruimte. Maar in principe bestaat de liturgische ruimte uit de verzameling van deelnemers in hun eigen ruimte.

Besluit

Wanneer we het adagium serieus nemen dat alle aanwezigen participanten zijn aan de liturgie, wordt liturgie gevierd op de plaats waar de mensen zijn. In de liturgie die gevierd wordt via internet, is het ‘liturgisch centrum’ niet langer het podium waar de voorgangers zich bevinden. De liturgische ruimte hoeft niet meer vanzelfsprekend in het kerkgebouw te zijn, en hoeft ook niet meer noodzakelijkerwijs op één plek te zijn. De hele stad kan liturgische ruimte worden. Thuis, of het world wide web kan de liturgische ruimte worden. De scheiding tussen het alledaagse en de heilige ruimte verdwijnt.

Afhankelijk van de visie op kerk zijn zullen kerkelijke gemeenschappen andere keuzes maken. Sommige kerken zullen proberen om de kerkruimte zo goed als mogelijk via het beeldscherm over te brengen naar thuis. Door de voortdurende lockdown ervaren steeds meer mensen echter ‘beeldscherm-vermoeidheid’. Dit doet een beroep op kerken om kerkgangers behulpzaam te zijn om thuis een liturgische ruimte te creëren.

Marian (dr.) Geurtsen is heeft zich als ‘schatgraver in de traditie’ gespecialiseerd in de rijkdom van liturgie en rituelen. Zij promoveerde in 2019 op een proefschrift over de theologische visie op reinheid en seksualiteit. Sinds de coronacrisis houdt zij zich onder meer bezig met kerkdiensten online en met de vraag welke impact de coronacrisis heeft op het kerkelijk leven. mariangeurtsen.nl

Wellicht ook interessant

Nieuwe boeken