Kerk als inhoud van het goede nieuws

In dit Theologisch drieluik introduceert Hans Burger je met wat de kerk is.

Deel 2: kerk als belichaming
Deel 3: kerk als bemiddelaar

Later verschijnt er een reactie op dit drieluik.

„We moeten leren omgaan met een kerk die tegenvalt.”

Hans Burger
(foto: Daan van der Horst)

Kerk betekent als je het mij vraagt: de gemeenschap van Jezus Christus. Het goede nieuws is dat God gemeenschap herstelt: onze gemeenschap met God en met elkaar. De gemeenschap van de kerk is dus een integraal onderdeel van het goede nieuws van Jezus. In dit theologisch drieluik over ecclesiologie neem ik dit als vertrekpunt; in delen twee en drie heb ik het over de kerk als belichaming en bemiddelaar van het goede nieuws.

Als ik iets moet zeggen over de kerk, dan kan ik niet anders dan beginnen bij het geheim van de eenheid met Jezus Christus waarin wij nieuwe mensen worden. Om aan te duiden wat die eenheid inhoudt, heb je beelden nodig, zoals je die vindt in het Nieuwe Testament: een goede herder met schapen; een wijnstok met ranken; een tempel van levende stenen waar Gods Geest woont met een hoeksteen; een lichaam met een hoofd. Het was voor mij een ontdekking om te zien dat bijna alle nieuwtestamentische beelden voor eenheid met Christus niet individueel zijn. Ze laten zien dat we bij Jezus, in de eenheid met Hem, nieuw worden in gezamenlijkheid.

Het was voor mij een ontdekking om te zien dat bijna alle nieuwtestamentische beelden voor eenheid met Christus, niet individueel zijn.

De kerk kan tegenvallen

‘Kerk’ is een ingewikkeld begrip omdat het allerlei negatieve associaties oproept. Je denkt misschien aan een ‘instituut’, aan schandalen, aan misbruik, aan mensen die in de kerk hun geloof kwijtraakten. De kerk is vaak een ouderwets en achterhaald obstakel, zo lijkt het. Je kunt toch ook geloven zonder kerk?

Zulke uitspraken roepen natuurlijk reactie op: je hebt de kerk nodig om te kunnen blijven geloven. In de kerk zijn we aan elkaar gegeven. Maar daarmee zeg je te weinig. Hoe ingewikkeld de christelijke groepen ook zijn (we blijven mensen), de kerk is een integraal onderdeel van het goede nieuws van Jezus Christus.

God brengt een nieuwe dynamiek op gang: bevrijding van zonde, herstel van relaties, genezing van gemeenschappen, mensen worden vrij en nieuw.

Zonde maakt eenzaam en beschadigt ons bestaan. Kwaad veroorzaakt afstand. Je raakt elkaar kwijt of maakt de ander kapot. Verbondenheid breekt en je blijft alleen over. Of we maken onze groepen veel te belangrijk. Wij zijn leuk, jullie zijn stom. En als jij afwijkt van onze groep, dan krijg je het lastig binnen de groep.

Bij zonde en kwaad horen mechanismen van uitsluiting. Zonde maakt relaties kapot en maakt gemeenschappen verstikkend. Het zou onzin zijn om te beweren dat christenen geen last hebben van zonde en kwaad. Het is niet verrassend dus dat groepen van christenen – kerken – hier geen last meer van zouden hebben. Zoals mensen tegenvallen, zoals menselijke groepen tegenvallen, zo valt ook de kerk tegen.

De realiteit van een verdeelde kerk

Maar er is meer: in christelijke gemeenschappen horen we goed nieuws en we geloven daarin. Er is een God, die bevrijdt van zonde en kwaad. God verzoent ons met zichzelf en met elkaar. Helaas hebben we die twee vaak uit elkaar getrokken: verzoening met God zou alleen gaan over ‘verticale relaties.’ Wat er tussen mij en God gebeurt, zou geen directe verbinding hebben met mijn intermenselijke ‘horizontale relaties.’

Dat klopt echter niet. God is liefde. Hij nodigt ons uit in zijn gemeenschap, Hij herstelt relaties, Hij herstelt gemeenschap, en in die gemeenschap herstelt Hij ons bestaan. Door de dynamiek van zonde en kwaad worden gemeenschappen en relaties misvormd en gaan kapot. Zonde maakt eenzaam. God brengt een nieuwe dynamiek op gang: bevrijding van zonde, herstel van relaties, genezing van gemeenschappen, mensen worden vrij en nieuw. 

Je moet leren vergeven als de ander tegenvalt en vergeving leren ontvangen als je zelf tegenvalt. Natuurlijk word je ook als het om christelijke gemeenschap gaat, geconfronteerd met de eschatologische spanning van het ‘reeds’ en het ‘nog niet’ van de verlossing, zoals overal waar mensen leven in Christus en in de Geest. Christenen zijn er in de loop van de eeuwen in geslaagd om een behoorlijke puinhoop te maken van de ene gemeenschap van Christus.

De realiteit waar we niet omheen kunnen is die van een verdeelde kerk. Alle christelijke gemeenschappen zijn onvolmaakt en vallen tegen, zoals individuele christenen ook tegenvallen. Dat betekent dat we moeten leren omgaan met een kerk die tegenvalt. In christelijke gemeenschappen loop je aan tegen hoe het gaat in alle relaties waar mensen dichterbij elkaar komen: nieuw mens worden betekent leren liefhebben, en dat wil zeggen leren vergeven als de ander tegenvalt en vergeving leren ontvangen als je zelf tegenvalt.

Individu primair en kerk secundair?

De conclusie klopt dus niet dat christelijke gemeenschappen tegenvallen en daarom van secundair belang zijn. Steeds explicieter kreeg denken over de kerk in de protestantse traditie de structuur dat mijn eigen relatie met Christus beslissend is, en dat de relatie met anderen daarna komt: omdat Christus ons bij elkaar brengt; omdat we die roeping hebben; omdat we aan elkaar gegeven zijn; omdat we daar als gelovigen voor kiezen; en omdat we als vrije individuen een gemeenschap kunnen starten.

Hoe verder in de tijd, hoe meer het gelovige individu uitgangspunt is geworden van het denken over de kerk. Totdat de conclusie werd: je kunt prima je eigen kerk beginnen als wat er in jouw huidige kerk gebeurt, niet meer klopt. En: je kunt prima geloven zonder de kerk.

Nu kan het in een gebroken wereld zo zijn dat je als christen op jezelf komt te staan, buiten de gemeenschap. Dat betekent dan wel dat door de dynamiek van zonde en gebrokenheid de gemeenschap niet geheeld is, maar dat de verdeeldheid en de eenzaamheid gegroeid is.

De gemeenschap is een integraal onderdeel van het goede nieuws van Jezus Christus.

Herstel van menselijke gemeenschap

Het is tijd om serieus te nemen wat vanaf de Reformatie steeds minder serieus werd genomen: als God ons leven geneest, gaat het niet alleen om de relatie tussen God en een gelovige, maar ook om het herstel van intermenselijke relaties en om ons herstel juist in die gemeenschap. God laat ons delen in zijn communio, in zijn gemeenschap en daarin worden wij nieuwe mensen. Die nieuwe gemeenschap is een integraal onderdeel van het goede nieuws van Jezus Christus. Nieuw worden betekent een levende steen zijn in de tempel van de Heilige Geest, onderdeel van een geheel. Nieuw worden wil zeggen lichaamsdeel worden binnen het geheel van het lichaam van Christus.

Bij Jezus Christus begint het herstel van menselijke gemeenschap en daarin worden wij hersteld: door alle lagen van de bevolking heen, over alle werelddelen. Het is goed nieuws dat de macht van eenzaamheid, verdeeldheid, apartheid, discriminatie of uitsluiting is gebroken. Nieuw bestaan in gemeenschap wordt werkelijkheid in de liefde van God, in Christus, en in de Geest.

Hans Burger is hoogleraar Systematische Theologie aan de Theologische Universiteit Kampen | Utrecht.