Wat is een eetstoornis?

Uitgebreide informatie over verschillende eetstoornissen

Niet alle mensen die lijnen hebben een eetstoornis. Ook niet alle vrouwen die mager of dik zijn voldoen aan dit probleem. De vrouwen uit de interviews zagen er op het gezicht weinig anders uit dan andere vrouwen. Het zijn aardige, verzorgde vrouwen die goed contact maken en er ook niet verdrietig of chagrijnig uitzien. Een eerste fabel die we hierbij dan ook moeten weerleggen is dat je een eetstoornis kan herkennen aan de buitenkant; de prototype magere lat of de gezellige dikkerd. Lenie geeft in haar interview een duidelijke uitleg hierover; sinds ze weer op gewicht is gekomen denkt iedereen dat het goed met haar gaat. Toch lezen we hoe obsessief ze met haar eetpatroon en haar gewicht bezig is en ook hoe eenzaam ze daarin staat. We moeten ons echt verdiepen in de beleving van iemand en hun leven achter de schermen om te weten wat er aan de hand is. In dit hoofdstuk staan we stil bij de belangrijkste kenmerken van een eetstoornis en de verschillende diagnoses die in het internationaal handboek voor psychiatrische problemen zijn opgenomen; dit is de DSM IV –TR (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders).

Hoofdingrediënten van een eetstoornis

Negatief lichaamsbeeld en weinig zelfvertrouwen
Als je een eetstoornis hebt voel je je vaak onzeker over jezelf. Je vindt jezelf te dik, je kijkt met afkeuren naar jezelf. Je denkt dat anderen ook net zo kritisch naar jouw billen, buikje of benen kijken als jij. Je voelt je onzeker en je hoopt dat je meer zelfverzekerd en populairder zult zijn als je bijvoorbeeld vijf kilo lichter bent of als je wel in die broek of dat jasje past. Je kiest ervoor om te gaan lijnen. Het verschil tussen iemand die lijnt en iemand die een eetstoornis ontwikkelt, is dan ook dat er hoog gespannen verwachtingen zijn van de resultaten van het lijnen. Het gaat je niet alleen om het uiterlijk, maar ook over hoe je naar jezelf kijkt en hoe je denkt dat de ander je ziet. Je hoopt dat wanneer je enkele kilo´s lichter bent, je meer zelfvertrouwen krijgt. Als het niet lukt om dit doel te bereiken, ga je nog een stap verder in de hoop dat de gouden bergen alsnog zullen verschijnen. Iemand die ´gewoon´ gaat lijnen merkt dat hij of zij een paar kilo zwaarder is geworden en stelt zich ten doel om enkele kilo´s af te vallen. Daarnaast gaat het gewone leven gewoon door. Als het doel bereikt is, kiest hij of zij ervoor om te stabiliseren. Het gewicht is dan minder belangrijk voor het zelfbeeld en het zelfvertrouwen.

Verstoord eetgedrag
Bij de ontwikkeling van een eetstoornis ga je dus op een gegeven moment een stap verder dan het gewone lijnen. Om meer gewicht te kunnen verliezen worden nog meer maatregelen genomen. Zo wordt er bij velen een scheiding gemaakt tussen geaccepteerd voedsel, wat vaak gezond en caloriearm is en ´verboden voedsel´; calorierijke producten als chocolade, ijs en chips. Calorieën worden geteld, het gewicht wordt regelmatig gecheckt op de weegschaal. Het aantal kilocalorieën dat mag worden ingenomen wordt alsmaar geminderd en steeds meer producten komen op de zwarte lijst. Eetmomenten worden strak gepland zodat er houvast is wanneer de honger al of niet gestild mag worden. Bij anderen ontstaat er juist een chaotisch eetpatroon. Bijvoorbeeld; er wordt ervoor gekozen om de dag zonder ontbijt te starten, om op die manier calorieën uit te sparen. Gaandeweg de dag neemt de honger toe. Er ontstaan eetbuien waarbij het verboden voedsel uit de kast wordt getrokken en binnen korte tijd veel eten wordt verorberd. Bij velen slaat de angst om aan te komen bij hen om het hart, waarop er compensatiemaatregelen worden genomen zoals sporten, laxeren, diëten of braken.

Obsessief piekeren over gewicht en eten
Als je eetpatroon verstoord raakt kun je je voorstellen dat je op een gegeven moment niet meer bezig bent met wat je lichaam vraagt, maar dat je vooral gedreven wordt door je eigen angst en regels. Kenmerkend voor een eetstoornis is dan ook dat je eten als ´straf´ en ´beloning´ gaat zien in plaats van voeding voor je lichaam. 24 uur gaan je gedachten over ´zal ik dit nu wel of niet eten?´, ´hier word ik vast dik van´, ´als ik dit jurkje aan doe naar het feestje, zullen ze vast allemaal mijn buik zien´, of ´ik hoop dat hij zo weggaat, dan kan ik mijn eetbui ongemerkt nemen´. Deze gedachten zijn zo sterk en frequent dat het je hele leven beheerst. Je kunt je voorstellen dat als je zoveel nadenkt je je weinig meer op andere dingen kunt richten en dat je je steeds meer gaat isoleren. Je bent voortdurend afgeleid omdat je hoofd zo bezet is met piekeren over eten en niet-eten. De meeste vrouwen met een eetstoornis willen ten diepste het liefst zo mager mogelijk zijn. Dit las je ook terug in de interviews; stiekem willen de meesten weer terug naar het punt waar ze misschien ooit geweest zijn of hopen te komen. Zolang die drang er is, is er sprake van ´anorexia in je hoofd´; de droom om ondergewicht te hebben. We zullen nu stilstaan bij de verschillende eetstoornissen.

Anorexia Nervosa

Anorexia Nervosa betekent letterlijk ‘gebrek aan (ano) eetlust (rexia)´ met een psychische oorzaak: ‘Nervosa’. Het ´restrictieve type´ (zie box) is het klassieke beeld van anorexia nervosa; het gaat om vrouwen die de ijzeren discipline lijken te hebben om zich zo te beheersen in hun eetpatroon dat zij zeer weinig eten ondanks dat hun lichaam kan snakken naar eten. Het gaat dus niet in eerste instantie om ´verminderde lust´ zoals de naam aangeeft, maar meer omdat je niet wil eten. Je gunt jezelf geen eten. In het begin vraagt dit veel energie. Gaandeweg past het lichaam zich echter aan de ondervoeding aan, wordt de maag kleiner en zullen hongergevoelens minder gaan optreden.

Ondergewicht
Een belangrijk kenmerk van Anorexia Nervosa ten opzichte van de andere eetstoornissen is dat er sprake is van ondergewicht. We spreken van ondergewicht als je gewicht 85% is van je setpointgewicht, dus het gewicht dat je had onder normale omstandigheden. Dit kan dus per persoon verschillen. Een belangrijke graadmeter is of de menstruatie al of niet gestopt is. Het stoppen van de menstruatie betekent namelijk dat je lichaam echt moet gaan bezuinigen op de binnenkomende energie en ervoor kiest de werking van de geslachtsorganen te staken. Bij pilgebruik is dit moeilijk te meten, dan blijft de menstruatie ondanks ondergewicht namelijk op een kunstmatige manier intact.

Weinig ziektebesef
Kenmerkend voor vrouwen met Anorexia Nervosa is dat er weinig besef is van het gevaar dat het hongeren met zich meebrengt. De consequenties van de lichamelijke aftakeling dringen niet echt door. De gedachte ´Ik ben dik en het moet minder´ beheerst je hele leven. Obstipatie wordt vaak als de meest belangrijke klacht ervaren. Door gasvorming kun je een opgezwollen gevoel in je buik ervaren, wat de ervaring geeft ´ik zit vol´. De gedachte ´ik ben dik´ raakt daar gemakkelijk aan. Als je met dit idee in de spiegel kijkt zie je steeds weer een dik persoon, terwijl door anderen juist wordt gezegd dat je zo mager bent. Uit onderzoek blijkt dat de lichamelijke toestand van ondergewicht maakt dat de waarneming ook echt verstoord raakt, waardoor je je lichaam niet meer reëel kan bekijken.

Dwangmatigheid en bewegingsdrang
Net zo streng en gestructureerd als je met je eten bezig bent, kun je langzamerhand ook in andere aspecten van je leven steeds meer de wens hebben om controle vast te houden. Overal heb je strenge regels voor. Als er op een ander tijdstip gegeten wordt dan je gewend bent, ben je van slag. Je wil exact weten hoeveel je hebt gegeten, soms moet het ook nog in een bepaalde volgorde of met een minimaal aantal hapjes of minimaal aantal keer kauwen. Je houdt alle calorieën bij die je inneemt en verbruikt. Je sport of je doet oefeningen op je kamer om je calorieën te verbranden of te braken. Het komt vaak voor dat mensen met Anorexia Nervosa ook op andere gebieden dwangmatig worden, zoals in het huishouden. De bewegingsdrang wordt dan niet alleen in het sporten geuit, maar ook in door het huis rennen met een stofdoek, stofzuiger of andere apparaten.

Purgerend type
Als je lange tijd heel weinig eet, kan de drang naar eten op een gegeven moment zo sterk worden dat de honger het van je over neemt. Je krijgt eetbuien, waarbij je zoveel eet dat je moeilijk controle meer houdt over je eetgedrag (het purgerende type, zie box). Het verschil ten opzichte van Boulimia Nervosa is dat er ondanks de eetbuien toch sprake is van ondergewicht. Dit betekent niet dat als iemand vertelt dat zij een ´eetbui´ heeft het ook wil zeggen dat het ook echt een eetbui is. Sommigen raken op een gegeven moment de realiteit wat betreft normale voeding zo kwijt, dat drie boterhammen al een ´eetbui´ genoemd wordt. Immers, de bedoeling was om ´één boterham´ te eten en als je er drie eet, dan voelt dat als controleverlies, dus is het in hun beleving een eetbui. De realiteit van normale voeding is dan helemaal verdwenen. We noemen dit dan ook ´subjectieve´ eetbuien. ´Objectieve eetbuien´ zullen we bij Boulimia Nervosa bespreken.

Volgens de DSM IV-TR bestaat Anorexia Nervosa uit de volgende kenmerken. Je voldoet aan de diagnose als al deze kenmerken herkenbaar voor je zijn.

• Weigering om het lichaamsgewicht op een voor de leeftijd en lengte normaal niveau of daarboven te houden (bijvoorbeeld een gewicht van 85% van het normale niveau of het uitblijven van gewichtstoename waardoor het gewicht 85 % van het normale niveau is).
• Intense angst voor gewichtstoename of dik worden, zelfs bij ondergewicht.
• Een stoornis in de wijze waarop het lichaam of het gewicht wordt ervaren, overdreven waarde hechten aan het lichaamsgewicht of de lichaamsvorm bij het vormen van een zelfbeeld of ontkenning van de ernst van het te lage lichaamsgewicht.
• Amenorroe bij vruchtbare vrouwen, in dit geval het uitblijven van minimaal drie opeenvolgende menstruele cycli.

Er bestaan twee subtypen:

• Het restrictieve subtype vermagert doordat je zeer weinig voedsel inneemt (diëten/vasten). Dit type maakt geen gebruik van zelfopgewekt braken, laxeren, diuretica of klysma’s. Wel kan overmatig bewegen en/of sporten voorkomen.
• Het eetbuien/purgerende subtype heeft tijdens een episode van anorexia nervosa eetbuien (zoals die ook bij boulimia nervosa voorkomen) en is geregeld bezig met purgerende maatregelen zoals zelfopgewekt braken, misbruik van laxantia, diuretica of klysma’s om het ingenomen voedsel weer kwijt te raken.

Boulimia Nervosa

Boulimia Nervosa betekent letterlijk zoveel honger hebben als een os (bous, limos) met een psychische oorzaak (nervosa). De DSM IV geeft de volgende criteria voor deze diagnose.

• Herhaalde episoden van eetbuien. Een episode van ‘vraatzucht’ wordt gekenmerkt door beide volgende criteria: het eten in een bepaalde tijd (bijvoorbeeld twee uur) van een hoeveelheid voedsel die beduidend groter is dan de meeste mensen in zo’n periode zouden eten onder gelijke omstandigheden. Daarnaast het gevoel tijdens de periode geen beheersing over het eten te hebben (bijvoorbeeld het gevoel niet te kunnen stoppen of geen beheer te hebben over wat en hoeveel je eet).
• Herhaald ongepast compensatiegedrag om gewichtstoename te voorkomen, bijvoorbeeld het opwekken van braken, misbruik van laxeermiddelen of andere medicijnen, vasten of overmatige lichaamsbeweging.
• De eetbuien en het compensatiegedrag treden gemiddeld minimaal twee keer per week op gedurende een periode van drie maanden.
• Het zelfbeeld wordt overmatig beïnvloed door de lichaamsvorm en het gewicht.
• De stoornis treedt niet uitsluitend op tijdens episoden van anorexia nervosa.

Eetbuien
Als je aan Boulimia Nervosa lijdt, stel je net zulke hoge eisen aan je eetpatroon en je lichaam als vrouwen met Anorexia Nervosa doen. Je kunt jaloers zijn dat het hen wel lukt en jou niet. Je merkt dat je niet meer kunt voldoen aan je eigen hoge eisen en dat het moeilijk lukt om je aan de regels vast te houden die je jezelf gesteld hebt. Je probeert zo min mogelijk te eten of zoveel mogelijk te sporten om zoveel mogelijk gewicht te verliezen. Een gevolg is dat je op lege momenten, bijvoorbeeld in de namiddag of avond, zoveel honger krijgt dat je je regels doorbreekt en het voedsel gaat nemen wat je niet van jezelf mocht. Bijvoorbeeld iets uit de lijst ´verboden voedsel´; voedsel dat je gewoonlijk te calorierijk vindt en je daarom jezelf hebt verboden. We spreken van een eetbui wanneer er in korte tijd heel veel eten wordt verorberd. ´Veel´ is voor vrouwen met een eetstoornis vaak erg relatief. In de praktijk wordt een ´objectieve´ eetbui gezien wanneer er ongeveer 1000 kcal wordt in hele korte tijd wordt ingenomen. Je ervaart dan een roes en je kunt niet meer stoppen. Vaak proef je niet eens meer wat je eet, je stopt alles in je mond wat je ziet. Zo komt het voor dat als je niet meer eten hebt dat je ´lekker´ vindt zoals zoetige en hartige producten, je overgaat op bevroren of rauw voedsel, omdat je niet het geduld hebt om het klaar te maken. Er wordt vaak veel geld gespendeerd aan deze eetbuien. Het gevolg is dat er geldproblemen kunnen ontstaan. Stelen komt dan ook geregeld voor bij deze eetstoornis.

Compenseren
Ondanks deze groteske buien hebben vrouwen met Boulimia Nervosa vaak geen overgewicht. Vaak is er sprake van een gemiddeld gewicht. Je doet er immers alles aan om te voorkomen dat je dik wordt. Een gevolg is dat je bijvoorbeeld na een eetbui jezelf de regel oplegt dat je een dag of twee dagen niet mag eten als ´straf´. Andere maatregelen zijn braken, laxeermiddelen, klysma´s of plaspillen te gebruiken direct na een eetbui. Extreem veel sporten wordt ook vaak ingezet om te voorkomen dat je aankomt in gewicht ondanks de eetbuien.

Falen en schaamtegevoelens
Vaak ontstaan er gevoelens van walging richting jezelf als gevolg van al dat eten dat je tot je neemt, wat letterlijk erg pijn kan doen en braakneigingen als gevolg heeft. Je ervaart voortdurend een faalgevoel en je schaamt je erg voor je gedrag. Je houdt het zoveel mogelijk verborgen voor anderen. In het bijzijn van anderen ben je geneigd om heel gezond te eten of mee te doen wat er wordt voorgeschoteld. Achteraf verval je in een eetbui omdat je toch al vindt dat je fout bent geweest door iets te eten wat niet mocht. Of je braakt het eten er weer uit. Vanwege het gemiddelde gewicht wordt de eetstoornis vaak door anderen niet herkend. Dit maakt dat veel vrouwen het gevoel hebben dat ze een dubbelleven leiden.

Eetbuienstoornis
De eetbuistoornis staat beter bekend als ´BED´, dit een engelse afkorting voor ´binge eating disorder´. Binge betekent zoiets als ´je tomeloos aan iets overgeven´ wat wij vaak onder een ´bui´ verstaan. Zoals genoemd is dit nog niet een officiële stoornis volgens de DSM IV, waar wordt mogelijk in de DSM V wel opgenomen als erkende stoornis. Tot op heden is er al wel veel onderzoek naar gedaan. Hier volgen de criteria die daarbij gehanteerd worden.

• Herhaaldelijke episodes van eetbuien. Een eetbui wordt gekarakteriseerd door in een korte tijdspanne (binnen 2 uur) een hoeveelheid voedsel eten die groter is dan de meeste mensen in eenzelfde tijdsbestek onder dezelfde omstandigheden zouden eten en een gevoel van controleverlies over het eten tijdens de eetbui (het gevoel niet te kunnen stoppen met eten of niet te kunnen controleren wat of hoeveel men eet)
• De eetbuien zijn geassocieerd met drie (of meer) van de volgende kenmerken: sneller dan normaal eten, eten tot men zich onpasselijk voelt, grote hoeveelheden wanneer men geen fysieke honger heeft, alleen eten uit schaamte over de hoeveelheid en zich walgelijk, depressief of schuldig voelen na het overeten
• Duidelijke spanningen omtrent de eetbuien
• De eetbuien komen gedurende zes maanden gemiddeld minimaal twee dagen per week voor
• De eetbuien gaan niet gepaard met herhaaldelijk compenseergedrag (zoals braken, vasten of hyperactiviteit) en komen niet louter voor in het verloop van anorexia of boulimia nervosa.

Deze eetstoornis lijkt veel op de kenmerken van boulimia nervosa. De eetbuien staan bij deze stoornis op de voorgrond. Bij deze eetstoornis bestaat er ook veel onvrede over het lichaam en over jezelf. Je zou graag slank willen zijn, willen diëten, willen sporten om in vorm te blijven. Je merkt alleen dat je het niet meer volhoudt om voortdurend te moeten lijnen. Je weet al dat een eetbui er aan zal komen en je ´plant´ daarom eetbuien voor momenten dat je alleen bent, bijvoorbeeld na het werk of ´s nachts wanneer anderen slapen. Een gevolg is dat je meer in gewicht aan komt. Bij ongeveer 70% van de mensen met een eetbuienstoornis is er sprake van obesitas, waarvan bij 20% morbide obesitas. Andersom zou het aantal binge eaters onder de populatie met obesitas 30% zijn. Dus één van de drie mensen met obesitas heeft vermoedelijk een eetbuienstoornis.

Kenmerkend is dat mensen met een eetbuienstoornis zich veel meer zorgen maken over hun gewicht dan hun gewichtsgenoten. Ze voelen zich erg onzeker, gedachten over eten en gewicht domineren hun leven. Er is sprake van een negatief zelfbeeld. Net als bij boulimia nervosa bestaat er bij deze eetstoornis ook erg veel schaamte en probeer je het zoveel mogelijk te verbergen voor anderen. Hoewel deze ziekte dus minder bekend is, is het wel een hardnekkige aandoening. Ten opzichte van de andere eetstoornissen heeft de eetbuienstoornis volgens een onderzoek uit 2006 de langste duur. Ook gaat het gepaard met veel andere klachten. Zo voldoet bijna 80% van de mensen met een eetbuienstoornis ook aan minstens één andere psychiatrische stoornis (angst-, stemming-, impulscontrole of stoornis in het gebruik van middelen). Een verklaring die hiervoor wordt gegeven is dat de eetbuien worden uitgelokt door negatieve gevoelens.

Eetstoornis Niet Anderszins Omschreven

Er zijn eetstoornissen die niet helemaal aan de officiële diagnostische criteria voldoen, maar wel duidelijk een eetstoornis zijn. In de DSM -IV-TR wordt daarvoor de “Eetstoornis Niet Anderszins Omschreven” onderscheiden. Deze classificatie wordt gegeven aan patiënten die obsessief met eten bezig zijn en problematisch eetgedrag vertonen, maar net niet voldoen aan de criteria voor anorexia nervosa of boulimia nervosa. Bijvoorbeeld als het aantal eetbuien minder is dan ten minste tweemaal per week gedurende drie maanden (criterium bij boulimia nervosa). Of omdat je al wel zeer sterk vermagerd bent, waarmee er sprake lijkt te zijn van Anorexia Nervosa, maar je nog steeds wel menstrueert. Omdat de eetbuienstoornis nog geen officiële diagnose is, wordt deze ook onder deze categorie geschaard.

Overlap tussen de eetstoornissen

Het blijkt dat van de mensen die zich aanmelden met een eetprobleem waarbij anorectische en boulimische kenmerken worden herkend, 60% de diagnose eetstoornis NAO gediagnosticeerd krijgen,. Dit is één van de aanleidingen om ervoor te pleiten om alle eetstoornissen onder één noemer te zetten. Stoornissen met de toevoeging ´NAO´ worden in de klinische praktijk namelijk vaak als een ´restcategorie´ beschouwd waarbij de associatie bestaat dat het om mildere problematiek gaat. Het gevolg kan zijn dat zij een lichtere behandeling aangeboden kunnen krijgen en dat deze groep tekort gedaan wordt, terwijl de eetproblematiek wel erg hevig aanwezig kan zijn.

Een andere reden waarom er liever niet teveel onderscheid wordt gemaakt tussen de verschillende eetstoornissen is dat het regelmatig voorkomt dat gedurende de jaren iemand kan overgaan van de ene naar de andere eetstoornis. Zo komt het voor dat iemand die de diagnose Anorexia Nervosa kreeg, later Boulimia Nervosa ontwikkelt, wat uiteindelijk uitmondt in een eetbuienstoornis.

Hoe vaak komt het voor?

Eetstoornissen komen ten opzichte van andere stoornissen eigenlijk relatief weinig voor in de samenleving. Vanwege de ernst van het probleem is het goed dat er wel meer aandacht aan wordt gegeven. De leeftijd van meisjes die in aanraking komen met deze ziekte wordt bijvoorbeeld steeds jonger. Het kan jaren lang duren tot er genezing plaatsvindt. Het risico is dan ook groot dat er verstoring ontstaat in de ontwikkeling waarbij ze wat betreft school, vrienden, relaties en hobby´s achterop raken. Veel meisjes en vrouwen komen niet in de hulpverlening, wat de kans op herstel evenmin bevordert. Verder heeft Anorexia Nervosa van alle psychiatrische aandoeningen het hoogste sterftecijfer. Anorexia Nervosa is daardoor waarschijnlijk het meest bekend in de samenleving. Toch komt deze ziekte het minste voor, namelijk bij 0,3% van de bevolking. 1% van de samenleving heeft boulimia nervosa en hoewel de eetbuienstoornis het minst bekend is, komt deze het meest voor. Er is een ruime schatting van 1 tot 4 %. Bij anorexia en boulimia zijn het vooral vrouwen die eronder lijden. 1 op de 10 mensen met deze eetstoornis is man. Voor de eetbuienstoornis is dat anders. 30-40% van degenen die eetbuien hebben is man. Anorexia Nervosa heeft vaak al een vroege start in de puberteit. Boulimia nervosa komt het meest voor bij vrouwen tussen de 20 en 25, de eetbuienstoornis start vaak rond de leeftijd van 25 jaar.

Deze informatie is afkomstig uit het boek Wat een eetstoornis met je doet, van Arina Bakker, Boekencentrum, 2014.