Wat is mystiek?

Theologisch drieluik: mystiek (deel 1)

De term ‘mystiek’ wordt gebruikt voor van alles en nog wat, zolang het maar raadselachtig, schemerig, kortom: onwerkelijk is. Maar mystici verlangen juist naar de werkelijkheid. ‘God is de enige werkelijkheid en wij zijn alleen werkelijk voor zover wij in hem opgenomen zijn, en hij in ons,’ zegt Augustinus. En de Bijbel heeft het over mensen die uit de duisternis geroepen zijn tot zijn wonderlijk licht.

Dat moet wel het licht van de liefde zijn, want alleen wie liefheeft kan helder zien. Het alternatief is dat we opgesloten blijven in onszelf, levend in het donker, in illusies. Dan vlamt in ons het vonkje van de ziel niet, maar smeult, zegt mystiekkenner Evelyn Underhill.

Vonkje van de ziel

Het woord ‘mystiek’ komt van het Griekse muo. Dat duidt op iets wat juist onder de oppervlakte is verborgen, zoals een spier onder de huid (het Engelse muscle komt hier ook vandaan). Mystici zien de mens als dubbel gelaagd: bovenin is het gewone praktische bewustzijn waarmee je werkt, een wasje draait en deze column leest. Daaronder is het spirituele besef, of vonkje van de ziel (dit is geloofstaal, we zullen het nooit in een MRI-scan vinden).

Zulke incidentele ervaringen geven kleur en diepgang aan het bestaan en vormen ons meer dan we beseffen

Het vonkje van de ziel is God in ons en verlangt naar God, het grote vuur, buiten ons. Dit is de oorzaak van de vreemde ervaring dat we niet helemaal tevreden kunnen zijn met een materieel bestaan. Het vonkje inspireert de nooit uitdovende belangstelling voor spiritualiteit en kunst, betekenis en zin. Af en toe vlamt het zomaar op en zien we een glimp van onze bestemming, de eenwording met God. Even worden we één met bijvoorbeeld een geliefde, de natuur of muziek. Zulke incidentele ervaringen geven kleur en diepgang aan het bestaan en vormen ons meer dan we beseffen. Bij de mystici komen ze vaak voor.

Bubbel

In onze tijd heeft mystiek een nieuwe actualiteit gekregen. Door de sociale media zijn we ons er meer dan ooit bewust van geworden dat mensen in een eigen wereldje leven, een ‘bubbel’. Mystiek is een exodus, een bevrijdingsbeweging uit onze bubbel naar God toe, de enige werkelijkheid. Gaandeweg worden we daarin zelf meer echt, meer werkelijk. Mystiek is dan ook geen fantasie, zoals Nietzsche dacht, maar de route naar ‘worden wie je bent.’ Dit is de ervaring van mystici uit alle tijden en culturen. Of dat klopt, kunnen we alleen ontdekken door zelf in hun voetstappen te treden. Dan gaan we de mystieke of spirituele weg.

Die weg is een proces van verandering. Het opgevlamde vonkje van de ziel wil  onze hele persoonlijkheid doorgloeien. Het gaat om een bevrijdende maar moeizame dynamiek waarvoor niemand zelf zou kiezen – alleen de dwaasheid van de liefde kan ons zover krijgen. Einddoel is om ‘oog in oog’ met God te staan, zoals de Bijbel het noemt. Waarheid, schoonheid en goedheid zijn daarin één, en worden door God in ons verwezenlijkt – voor zover dat in deze rommelige wereld mogelijk is. In een volgend deel van dit drieluik zal ik nader ingaan op de mystieke weg.

Christelijke mystici noemen Christus de ‘innerlijke stuurman’ die hen, samen met de hele wereld, naar God voert

Christus

Theologie geeft een routekaart voor die weg, maar welke is de beste? Mystici zijn in alle godsdiensten te vinden, er bestaat zelfs een atheïstische spiritualiteit. Voor christelijke mystici is het geloof niet de zoveelste bubbel. Integendeel, Christus opent de ogen voor Gods waarheid in alle dingen. Dan zie je dat hij lijdt en verrijst in het hart van al wat bestaat: in de moeizame aanpassingen en opbloei van planten en dieren in het evolutieproces; in het leed en de levenslust van de armen.

Omdat Christus ‘waarachtig God en waarachtig mens’ is, slaat hij een brug tussen God en de mensheid. Daardoor kunnen we, als beperkte mensen, een relatie hebben met de oneindige God. Christelijke mystici noemen hem de ‘innerlijke stuurman’ die hen, samen met de hele wereld, naar God voert. Het leven van Jezus ervaren ze daarbij als het patroon van hun eigen weg: van zijn obscure geboorte in een stal (het opvlammen van het vonkje van de ziel), via de loutering in de woestijn tot en met de vereniging met God in zijn hemelvaart. Dit maakt van het kerkelijk jaar niet alleen een reis waarop je van feest tot feest Christus volgt; hij zelf gaat in ons die weg. Onverwachts kunnen dan schijnbaar dode dogma’s gaan zingen.

Mystiek duidt op iets wat onder de oppervlakte is verborgen, zoals een spier onder de huid

Mystici zijn geen kluizenaars die de hele dag kauwen op hun gebeden, hoewel die er ook zijn. Maar zelfs dan hebben ze invloed op de wijdere wereld. Zo werden de oude woestijnvaders en -moeders door velen om advies gevraagd, ook door mensen uit de hoogste maatschappelijke kringen. Die werden gedreven door het mystieke vonkje van de ziel, zoekend naar waarachtig leven. Zoals Gandhi zei: “Je geest ontwikkelen houdt de vorming van je persoonlijkheid in, een beweging naar kennis van God en zelfverwerkelijking’.