Wie leidt de uitvaart?

Predikant, kerkelijk werker of gemeentelid?

In steeds meer gemeenten worden uitvaarten niet alleen meer geleid door de predikant of kerkelijk werker, maar ook door gemeenteleden. Hoe heeft deze ontwikkeling zich ingezet?

Tot het midden van de vorige eeuw werden de overledenen niet vanuit de kerk, maar vanuit het sterfhuis, onafhankelijk van de kerk, begraven. De kerkelijke uitvaart werd eind 1900 (mét een dominee, maar ook vanuit huis) wel als mogelijkheid genoemd. Vanuit de hervormde kerk was het echter de gewoonte om geen dominee bij een uitvaart te betrekken. Door verzakelijking in de maatschappij moest de dood echter langzaamaan het huis uit. In die tijd zie je aula’s ontstaan en speciale zalen voor uitvaarten. In de aula of het sterfhuis konden familieleden of de dominee uit de Bijbel lezen en een bemoedigend woord spreken.

Doordat het pastoraat persoonlijker werd in de vorige eeuw, groeide de overtuiging dat je rouwenden ook bij een uitvaart pastoraal kunt bijstaan. De uitvaart werd daarmee in het licht van de opstanding van Jezus Christus gesteld. Langzaamaan kwam de uitvaart naar de kerk toe en werd er vanuit de kerk begraven. De uitvaartgeschiedenis van de afgelopen eeuwen, werkt echter nog steeds door in onze huidige uitvaartmanieren.

Kerkdienst met ambtelijke vertegenwoordigers

Een kerkdienst bij een uitvaart wordt vaak geleid door een predikant of kerkelijk werker. Voor hen is het leiden van een uitvaart een prachtige manier om mensen pastoraal te ondersteunen. Het levensverhaal van de overledene wordt in een uitvaartdienst gekoppeld aan het geloofsverhaal en ondersteund met mooie liederen en gebeden en soms symbolen en rituelen. Voor de nabestaanden werkt de uitvaartdienst troostend en herkennend en is een wezenlijk onderdeel in de rouwondersteuning.

Gemeenteleden leiden de uitvaartdienst

In iedere gemeente zijn gemeenteleden, die zich met hart en ziel inzetten in het pastoraat. Ook zijn er gemeenteleden die door hun beroep veel ervaring hebben met het bijstaan van mensen. Zij zijn het, die ook uitvaartdiensten leiden of willen gaan leiden: ‘in uitvaartdiensten kun je mensen zo nabij komen! Je kunt hen helpen op kwetsbare momenten’

‘Dienst van Woord en Gebed’

De geschiedenis rondom de uitvaarten laat zien dat de predikant nog maar in het tweede deel van de vorige eeuw een belangrijker rol heeft gekregen bij het leiden van uitvaartdiensten. Voor die tijd werden de diensten meestal door familieleden of anderen geleid. Het leiden van uitvaarten is niet voorbehouden aan de predikant, ook anderen kunnen uitvaarten leiden. Een ‘dienst van Woord en Gebed’ mag door iedereen geleid worden. Een ambt is dus niet strikt noodzakelijk. Vroeger had een rouwdienst (aan huis, in een verenigingsgebouw of in de aula van de begraafplaats) in verreweg de meeste gevallen een dergelijk karakter.

Kan dan iedereen voorgaan bij een uitvaart?

Gemeenteleden, die willen voorgaan in een uitvaart, moeten getraind worden. De Protestantse Kerk biedt al vele jaren een training in 8 dagdelen aan, waarin gemeenteleden vaardigheden kunnen ontwikkelen om in een dienst van Woord en Gebed voor te gaan. Inlevingsvaardigheden worden verondersteld bij aanmelding. Na de training kunnen deze gemeenteleden zelfstandig een dienst van Woord en Gebed leiden. Zij krijgen vaak veel positieve reacties van nabestaanden.

Vaardigheden voor het leiden van uitvaarten

Wat moet je kunnen, als je uitvaarten leidt? Allereerst moet je met mensen om kunnen gaan, die in een kwetsbare situatie zitten. Daarnaast moet je je eigen rouwervaringen onder ogen durven zien, deze kunnen je belemmeren of steunen. Je moet je goed kunnen inleven in verschillende mensen en families. Praktisch moet je in staat zijn om het levensverhaal van mensen te verbinden met hun geloofsverhaal. Ook moet je een ‘dienst van Woord en Gebed’ kunnen opzetten en vormgeven, wetende dat er nabestaanden komen die zowel veel als geen kerkelijke achtergrond hebben. Je moet kunnen presenteren en mensen kunnen ondersteunen en troost bieden.

Training ‘uitvaarten leiden door gemeenteleden’

Vanuit de Protestantse Kerk wordt al jaren een praktische training aangeboden voor gemeenteleden, die interesse hebben om uitvaarten te leiden. Deze training is erop gericht iemand geheel zelfstandig een ‘dienst van Woord en Gebed’ te laten voorbereiden en te laten leiden, met de gesprekken hier omheen. Ook beginnende kerkelijk werkers en predikanten, die extra ondersteuning nodig hebben om met uitvaarten van start te gaan, doen hier vaak aan mee.

Je moet veel kunnen als je een uitvaart leidt. De training voor gemeenteleden, die uitvaarten gaan begeleiden, is een breed opgezette training, gericht op het ontwikkelen van verschillende vaardigheden. Er wordt vooral praktisch geoefend met gespreksvoering, waarbij ook de eigen rouwgeschiedenis ingebracht wordt. Er wordt geoefend met het maken van een overdenking, waarbij het levensverhaal van de overledene verbonden wordt aan het geloofsverhaal. Ook het vormgeven van een ‘dienst van Woord en Gebed’ komt aan bod. Gekeken wordt naar de onderdelen die daarin centraal staan en hun functie. Verder wordt er in de training geoefend met het gebruik van symbolen en rituelen en de waarde daarvan. Dit onderdeel is voor sommige mensen totaal nieuw en verrassend. Ook wordt er een dagdeel aandacht besteed aan de presentatie.

De laatste dag in de training is de meest intensieve dag, waarop iedereen vanuit een casus een dienst, overdenking en symbool en ritueel heeft voorbereid en voor de groep presenteert. Het hele proces naar het leiden van een ‘dienst van Woord en Gebed’ is doorlopen als de training gevolgd is. Als alle dagdelen en opdrachten voltooid zijn, krijgt de deelnemer een certificaat.

Een training en dan verder?

Veel gemeenteleden die getraind zijn, leiden zelfstandig een ‘dienst van Woord en Gebed’. Soms de eerste keer/keren met ondersteuning van oudgroepsleden of met ondersteuning van de eigen predikant of kerkelijk werker. Die ondersteuning kan bestaan uit aanmoediging, een kritische blik, of het meedenken in de vormgeving van de dienst.

Praktische zaken

In overleg met de kerkenraad kunnen over de praktische invulling afspraken gemaakt worden. Kan er een team gevormd worden van uitvaartdienst-leiders? Welke uitvaarten worden door de predikant of kerkelijk werker en welke door de gemeenteleden geleid?

In sommige gemeenten worden uitvaarten in het verpleeghuis of voor mensen aan de rand van de kerk geleid door gemeenteleden. In andere gemeenten worden de gemeenteleden vooral in vakanties en/of vacaturetijden ingezet. In weer andere gemeenten wordt bij iedere aanmelding gekeken, wie de uitvaart gaat leiden. Andere praktische zaken zijn: Hoe doen wij de afstemming? Hoe zorgen wij dat er een goede samenwerking ontstaat tussen professionals en de gemeenteleden, die uitvaarten leiden? En als gemeenteleden steeds vaker ingezet worden, hoe doen wij het dan met een financiële vergoeding?

Er zijn goede afspraken nodig rondom pastorale begeleiding vooraf (als iemand ongeneeslijk ziek is) en nadien (begeleiding van de nabestaande(n) na de uitvaart). Is er de mogelijkheid dat degene die af en toe de uitvaart leidt, hierin ook meedoet? Of is het handiger dat er een apart team van mensen is, dat na het nagesprek de rouwbegeleiding overneemt?

Daarnaast zijn er gemeenten die ervoor kiezen om hun ‘uitvaartleiders’ te bevestigen als ouderlingenmet een bijzondere opdracht. Dat is mooi, omdat dat deze pastorale taak dicht bij de kerkenraad houdt. Maar het is niet noodzakelijk.

Al met al zie je dat bij het leiden van uitvaarten veel mensen zinvol actief kunnen zijn. Een goede uitvaart is een pastorale uitvaart, waarbij de overledene herkend en erkend wordt en in het licht van Pasen neergezet wordt.