Winst of niet?

Een kerkelijke kijk op ritueelbegeleiders

Vanuit de kerken wordt er wisselend gereageerd op ‘ritueelbegeleiders’. Is dit iets waar we blij mee moeten zijn? Er wordt immers naar mensen omgezien op kruispunten in het leven, en dat is winst. Of is het eerder iets om je zorgen over te maken? Betreden ritueelbegeleiders niet het terrein van de kerk?

Om met dat laatste te beginnen: dat is deels zeker wel het geval. Maar daarbij moeten we bedenken dat het terrein van de kerk de laatste jaren behoorlijk gekrompen is. Een groeiende groep mensen heeft weinig tot niets met het instituut kerk. Instituten gooien in onze tijd sowieso geen hoge ogen, en in die malaise deelt ook de kerk. Het is goed om dat eerlijk te beseffen: de plaats van de kerk in de samenleving is niet meer dezelfde als tien -laat staan dertig -jaar geleden. Meer en meer is de kerk in de marge terecht gekomen. Daardoor is de kerk voor veel mensen niet langer de eerste keuze als het gaat om rituelen. Voor een steeds groter wordende groep is de kerk zelfs niet eens in beeld…

Keuze

Dat heeft alles te maken met het feit dat mensen zich niet snel meer binden. Je leven lang bij een en dezelfde kerk horen is nagenoeg voorbij. Mensen veranderen makkelijk, al naar gelang hun persoonlijke voorkeur. Er is een sterke behoefte om zelf, autonoom, je leven in te richten. Een kerk, met een bijbehorend pakket van aanbod en regels, past daar niet (meer) bij. Mensen kiezen zelf een pakket, en stellen dat samen uit een heel divers aanbod. Via internet is er van alles beschikbaar gekomen.

Blijvende behoefte

Daarom is het goed dat er organisaties en personen zijn die inspelen op de behoeften die er in de samenleving zijn. Juist voor hen die de weg naar de kerk niet vinden, is het belangrijk dat er toch rituelen beschikbaar blijven. Rituelen zijn immers niet voorbehouden aan de kerk. Ook wanneer er geen band meer is met een kerk, blijft de behoefte aan rituelen bestaan. Zeker op kruispunten in het leven, zoals geboorte, huwelijk en overlijden. Er is een ‘gat in de markt’, waar ritueelbegeleiders van betekenis kunnen zijn. Soms is het ook onwetendheid: niet iedereen weet de weg naar de kerk nog te vinden. Een andere reden kan zijn dat mensen in het verleden negatieve ervaringen hebben opgedaan met de kerk. Nogal eens blijft de deur dan ook dicht, terwijl het geloof niet altijd weg is. Dan is het fijn dat er toch vertrouwde gebruiken voorhanden zijn.

Vragen

Toch is er meer te zeggen. In het vervolg van dit artikel benoem ik vier thema’s waarbij vragen zijn te stellen, namelijk 1) de betekenis van de gemeenschap, 2) de continuïteit, 3) de betekenis van het ambt en 4) de inhoud van het geloof.

1. Gemeenschap

Lange tijd waren rituelen ingebed in een kerkelijke traditie. Het voordeel daarvan was dat je daarmee tegelijk met een gemeenschap verbonden was. Juist die verbondenheid met anderen had grote betekenis. De ervaring dat er mensen zijn die om je heen staanop belangrijke momenten in het leven. Mensen die met je meeleven, die je het gevoel geven dat je er niet alleen voor staat. Niet alleen op het moment zelf, maar ook daarna. Nu rituelen niet langer verbonden zijn aan de kerk, bestaat het risico dat ook de gemeenschap wegvalt. Terwijl we speciaal op de kruispunten in het leven daar wel behoefte aan hebben. De Vlaamse psychiater Dirk de Wachter gaf in zijn boek Borderline Times (2011) al aan dat herstel van binding, solidariteit en gemeenschapszin broodnodig zijn. Wij kunnen niet uit onszelf leven. Recent heeft hij dat in De kunst van het ongelukkig zijn (2019) onderstreept. In zijn ogen is dat in onze samenleving te veel verloren gegaan. Mensen staan steeds meer op zichzelf, terwijl ze wezenlijk sociale wezens zijn. Behoren bij een gemeenschap heeft grote kracht.

2. Continuïteit

De gemeenschap heeft ook een belangrijk plek als het gaat om continuïteit. Je opgenomen weten in een gemeenschap, die om je heen staat op belangrijke momenten in het leven – daar gaat een enorme troostende kracht van uit. De ervaring dat er niet alleen mensen voor je zijn op dat ene moment (doop, huwelijk, uitvaart), maar ook daarna. Hoe is het geregeld met nazorg, wanneer een ritueel verzorger zijn of haar diensten aanbiedt? Dat zal per persoon verschillen, maar over het algemeen lees ik daar weinig over. Is er een blijvende betrokkenheid op de ander? Hoe mooi is het dat de predikant die de afscheidsdienst leidde, met wie je bij het graf stond, er ook is op de gedachteniszondag.

3. Ambt

Het verrichten van rituelen brengt ook verantwoordelijkheid met zich mee. Dat roept de vraag op naar het ambt. Kan iedereen zomaar alles doen? Is een doop door een willekeurig iemand (de buurman, een tante die net op bezoek is) ook geldig? Job-Jan en Liesbeth geven aan dat zij sommige handelingen niet verrichten, omdat die zijn voorbehouden aan priesters en predikanten. Bij de anderen loopt het meer door elkaar. Soms komt het dicht bij elkaar, wat ‘de kerk’ doet en de ritueel begeleider. Maar vaak ook bewandelen ze een eigen spoor.

Een ander aspect is dat het ambt nooit op zichzelf staat, maar altijd verbonden is met de gemeenschap. Dat voorkomt (als het goed is) solistisch optreden: de ambtsdrager legt verantwoording af. Hij of zij handelt niet op eigen houtje. Te vaak komen er verhalen naar buiten van solistische leiders die brokken maken.

4. Geloof

Rituelen hebben kracht. Ze kunnen troosten en helen. Ze kunnen je op gang helpen wanneer je vastgelopen bent. Ze kunnen orde brengen in de chaos, ruimte scheppen wanneer je niet weet hoe het verder moet. Rituelen zelf zijn daarbij hulpmiddelen, ze verwijzen naar een andere werkelijkheid. Het gaat uiteindelijk niet om het ritueel zelf. Rituelen ondersteunen het geloof.

Geloof gaat over het meest basale in ons leven: de vraag waar je houvast vindt; aan wie je je ziel en zaligheid toevertrouwt. De boodschap van het evangelie is dat we ons leven aan onze Schepper kunnen en mogen toevertrouwen. Dat is de kernboodschap van de kerk.

In de verschillende interviews gaat het heel sterk over nabij de ander zijn, maar minder over de betekenis van het geloof en de vraag wie God is in deze situatie. Ligt daarin ook niet het eigene van de kerk: dat God ter sprake gebracht wordt? Het evangelie vertelt ons van Hem die in ons bestaan gekomen is.

De kracht van de traditie is dat je woorden en symbolen aangereikt krijgt, wanneer je zelf sprakeloos bent. Ze vormen als het ware een bedding, die je verder kan helpen, waarbij je je ondersteund weet door een gemeenschap. Zonder de kerk waren ze er niet geweest.

Uitdagingen

Ik sluit af met een aantal uitdagingen, richting de ritueelbegeleiders én richting de kerk. Hoe mooi zou het zijn als zij elkaar over en weer kunnen versterken. Mooi is het om te lezen dat verschillende geïnterviewden doorverwijzen.

Richting ritueelbegeleiders denk ik aan het leggen van verbanden, nazorg, en hoe het evangelie een plek kan krijgen. De uitdaging aan de kerk is: hoe kunnen mensen die op zoek zijn naar rituelen en zingeving bereikt worden? Op welke manier lukt het om heilzaam in levens van mensen aanwezig te zijn? Een open gemeente, die er niet alleen is voor de eigen