Zelf je antwoorden zoeken
Bonhoeffer voelt aan het eind van de jaren 1930 steeds sterker: deze tijd, met Hitler aan de macht, vraagt om persoonlijke keuzes. De Bergrede van Jezus gaat hem steeds meer boeien. Daarin gaat het bij geloven over heel concrete zaken. Geloven vraagt om méér doen dan het gewone. Durf net als Jezus verrassend en eenvoudig te leven. Daar kun je voor kiezen of niet. Hoe kom ik tot die persoonlijke keuze? Dat staat in die periode centraal in Bonhoeffers denken. Hij komt steeds meer in het verzet terecht. In april 1943 wordt hij gearresteerd, verdacht van hulp aan vluchtende Joden. Tot zijn executie op 9 april 1945 zit hij in gevangenissen. Maar zijn denken wordt niet opgesloten. Integendeel: in de cel denkt hij hardop. In zijn brieven beschrijft hij eerste gedachten en vermoedens. Hij hoopt ze later te kunnen uitwerken. Die kans heeft hij niet gekregen.
GOD ALS DOODDOENER
In het verzet heeft Bonhoeffer menselijke solidariteit ervaren, ook van niet-christenen. Die hadden God niet nodig voor hun solidariteit. Toch waren ze even solidair. Waar past God dan nog? vraagt hij zich af. Zijn conclusie: wij gebruiken God vaak als stoplap. Een dooddoener voor als we het niet meer weten. God is aan de rand terecht gekomen, waar wij wanhopig staan. Maar daar hoort God niet. Bonhoeffer schrijft: ‘Ik zou van God willen spreken, niet aan de grenzen maar in het centrum. Aan de grenzen lijkt het mij beter te zwijgen en het onoplosbare onopgelost te laten. Geloof
in de opstanding is geen oplossing van het probleem dood. De kerk staat niet daar waar menselijk kunnen ophoudt, niet aan de grenzen maar midden in het dorp.’ Vanuit dat centrum trekken wij op.
Beroemd is zijn uitspraak: ‘God doet ons weten dat we moeten leven als diegenen die hun leven inrichten zonder God. De God die met ons is, is de God die ons verlaat.’ Hij verwijst daarbij naar Jezus aan het kruis, die vraagt: ‘God, waarom heeft u mij verlaten?’ ‘God laat zich uit de wereld terugdringen tot op het kruis, zwak en machteloos. Juist zo en alleen zo is Hij met ons en helpt Hij ons.’
‘… alleen de lijdende God kan helpen’
Dietrich Bonhoeffer
DE MEESTE MENSEN DEUGEN
Wat ik er voor 2020 uithaal, is vooral de durf om onze eigen antwoorden te gaan zoeken. Niet meteen roepen: ‘God zegt…’ Bonhoeffer neemt God in bescherming tegen ons gebrek aan zelf nadenken. Geen stoplap, die God. Tegelijk is dat een appèl om onze eigen verantwoordelijkheid te nemen. Christenen kunnen heus meer dan slaafs bijbelteksten herhalen. Hier moet ik denken aan twee schrijvers uit onze tijd.
De eerste is Klaas Hendriks. Beroemd werd zijn uitspraak: God bestáát niet, maar God gebéurt. God beweegt onder ons, in ons, tussen ons. De tweede schrijver is Rutger Bregman, met zijn pas verschenen dikke pil ‘De meeste mensen deugen’. Hij ontdekt in wetenschappelijke theorieën en in de alledaagse praktijk: mensen reageren vaker solidair dan dat ze elkaar laten stikken. Ook hij noemt de Bergrede en citeert daaruit de zin dat je wie je op je rechterwang slaat, ook de linkerwang moet toekeren. Daarmee doorbreek je de spiraal van geweld. ‘Eigenlijk beschreef Jezus een rationeel principe van menselijk handelen’, schrijft Bregman.
Laten we dus niet meteen alles met God willen oplossen, maar openstaan voor verrassende reacties, en zelf ook zo handelen, dan kunnen we ineens ontdekken: hier gebeurt God.
Rien Wattel is protestants predikant in Hoofddorp en een van de redacteuren van drie Bonhoeffer75-boekjes van De Roos van Culemborg.
