Zoektocht naar het absolute

Twee schilderijen kleuren de ontwikkeling van Mondriaan. Wie kijkt naar de compositie ‘Twee lijnen’ uit 1931 kan zich nauwelijks voorstellen dat dezelfde schilder ooit begonnen is met ‘Stil leven met haringen’ uit 1893. Tussen beide schilderijen ligt bijna 40 jaar.
Welke weg heeft Mondriaan afgelegd?

Zijn hele leven lang zoekt Mondriaan naar een persoonlijke uitdrukkingswijze voor zijn kunst. Hij wordt gedreven door een streven naar het absolute. ‘Ondervinding was daarbij mijn enige leermeester’, zegt hij zelf.

Er wordt wel eens gedacht dat het ‘strenge’ uit Mondriaans latere werk voortkomt uit zijn calvinistische achtergrond. Piet Mondriaan wordt geboren op 7 mei 1872 in Amersfoort waar zijn vader hoofd is van de Christelijke Lagere School. Zijn vader schildert zelf ook, maar prent Piet al vroeg in dat stomme beelden nooit het levende woord kunnen vervangen.

Zuivere kleuren

Mondriaan begint in de traditie van de Haagse school, dat wil zeggen: een natuurgetrouwe weergave van het Hollandse landschap. Zonder gejongleer met stijlen, kleuren en expressie. Hier keert hij zich al vroeg van af. ‘Het eerste wat ik veranderde was kleur’, zegt hij. De natuurlijke kleur van een landschap vervangt hij door ‘zuiver’ rood, geel, blauw en lichtpaars. Ook de lijnen vereenvoudigt hij. In ‘De Rode Molen’ schildert hij rood in verticale opgaande lijnen. In ‘Duinlandschap’ toont hij ons in blauw paarse kleuren een verticaal lijnenspel. De kritiek hierop is niet mals. Zijn werk wordt afgedaan als ‘kleurenhallucinatie’.

Zuivere vormen

De kunst is in de tijd van Mondriaan sterk in beweging. Het intense kleurgebruik van de Fauvisten en de inzichten van Cézanne beïnvloeden hem; de kennismaking met het kubisme slaat in als een bom. Mondriaan verbreekt zijn verloving en vestigt zich in Parijs. Van Picasso en Braque leert hij om vormen uiteen te leggen en daarna opnieuw te construeren. Daardoor wordt een nieuwe vormentaal gecreëerd waarbij ook de kijker actief betrokken wordt. Het kijken zelf bewerkstelligt nieuwe ervaringen!

Nu heeft Mondriaan het gereedschap in handen om niet alleen kleuren maar ook vormen ‘zuiver’ te maken.  

Gelijkenissen van ons bestaan

Dat is een nieuwe stap in zijn streven naar absolute kunst! Zelf zegt hij: ‘Ik geef de kleur niet prijs, maar wil die zo intens mogelijk. Ik verwaarloos de lijnen niet, maar wil die in haar sterkste uiting. Door de abstracte vormen van het uiterlijke, nadert men het absolute, het goddelijke.’

Uiteindelijk schept Mondriaan een nieuwe logica: het schilderij zelf drukt een absolute aanwezigheid uit. Wie zich nog nooit heeft verbaasd over stralend rood, geel en blauw, over puur zwart en wit, krijgt nu de gelegenheid. Mondriaan laat ons kijken naar de elementaire vormen van het bestaan: licht, donker, rood, geel, zijn, staan, en liggen. In het schilderij zijn ze aanwezig met volle kracht, zodat de kijker ze kan ondergaan.

Daarom zijn de schilderijen van  Mondriaan uiteindelijk gelijkenissen van ons bestaan, in absolute vormentaal. Wie had dat kunnen vermoeden na het zien van ‘Stil leven met haringen’?

René Rosmolen is geestelijk verzorger in de ouderenzorg en beeldredacteur van het tijdschrift ‘Handelingen’.