Toespraak bij boekpresentatie Het geschenk van vertrouwen – deel 2
Het geschenk van vertrouwen, geschreven door René van der Rijst
Op 29 september 2020 hield Wouter Slob een toespraak bij de boekpresentatie Het geschenk van Vertrouwen, geschreven door René van de Rijst. In drie delen kunt u op theoblogie.nl de toespraak terug lezen. We zullen deze delen op aangesloten dagen publiceren, zodat u kunt blijven doorlezen.
René van der Rijst omschrijft in zijn boek Het geschenk van vertrouwen hoe de vertrouwenscrisis waar wij ons in bevinden, eigenlijk een spirituele crisis is. We zijn op een technische manier naar de wereld gaan kijken. De wereld moet georganiseerd worden. Geordend. Beheerst. Maar vertrouwen is niet te organiseren. Hoe kunnen we weer vertrouwen in elkaar krijgen? Van der Rijst neemt ons mee en laat zien hoe we het geschenk van vertrouwen opnieuw kunnen aanvaarden. Want dat hebben we juist nu zo hard nodig.
Een toespraak van Wouter Slob bij de boekpresentatie, 29 september 2020, Haarlem-Noord, deel 2.
Een spirituele crisis
René van der Rijst neemt een vertrouwenscrisis in onze samenleving waar, die naar zijn inzicht ook een spirituele crisis is. Hij heeft op de valreep het Corona-probleem nog kunnen opnemen in het boek, maar het probleem gaat veel dieper en is veel wijder. Het vanzelfsprekende vertrouwen tussen mensen onderling heeft plaatsgemaakt voor een denken in wantrouwen. Voortdurend worden we aan allerlei controles onderwerpen en moeten we verantwoording afleggen. Want zo zullen we kunnen achterhalen wie de schuldige is als er iets misloopt. Schuldig is dan bijvoorbeeld de burgemeester van Tilburg die zo dom was om een samenkomst van Willem II-supporters te faciliteren.
Interessant dat juist de burgermeester op het matje wordt geroepen, en dat niet de supporters op hun verantwoordelijkheid worden aangesproken. Durven we dat niet aan, of is het kansloos om hen aan te spreken? Makkelijk komen ze ermee weg. Of is dat te positief gesteld, en is het eigenlijk ook spijtig dat de raddraaiers kennelijk niet serieus genoeg worden genomen om aanspreekbaar te zijn op hun daden?
Verantwoordelijkheid
Dit voorbeeld komt niet uit de koker van de auteur, maar uit die van mij, maar ik breng het naar voren om de relevantie en de urgentie van het auteursproject naar voren te brengen. Ja, er is zeker wat aan de hand, en het is op alle niveaus van de samenleving te bespeuren. Vertrouwen is in een crisis beland en we zoeken de oplossing in aansprakelijkheid. Verantwoordelijkheid worden niet genomen, maar verkaveld. Afspraken worden vastgelegd in protocollen en contracten zodat rechten en plichten duidelijk zijn. Zodat er altijd iemand is die verantwoordelijk kan worden gesteld. En iedereen doet z’n uiterste best dat vooral niet zelf te zijn. Verantwoordelijkheid wordt zo niet genomen, maar liefst afgeschoven naar een ander.
De onderliggende gedachte, zo analyseert Van der Rijst, is dan wel dat problemen kunnen worden opgelost, en dat wij dat ook kunnen. Dat ongeluk en narigheid er eigenlijk niet hoort te zijn, want het moet toch allemaal goed gaan. Ook een interessante gedachte in een seculiere context, want alleen als de werkelijkheid de schepping van een goede God is zou de gedachte kunnen rijzen dat het kwaad er niet bij zou horen. Als de wereld het gevolg van blind toeval is, waarom zou het kwaad daar dan niet gewoon volop onderdeel van zijn?
De evolutie is moreel volstrekt onverschillig, maar dat blijkt een harde dobber ook voor een ongelovige wereld. Misschien wel juist voor een ongelovige wereld, want wij hebben God helemaal niet meer nodig om uiterst succesvol te zijn. Als autonome mensen kunnen we het zelf af, en willen dat ook. En dat is bovendien ook nog eens heel goed gelukt! Juist daarom is het onverdraaglijk als het een keer mis gaat. Want dan blijkt dat we het toch niet in de hand hadden.
Ontbedding
René van der Rijst besteedt de nodige aandacht aan wat hij ontbedding noemt. De vaste maatschappelijke orde van ooit waarin we zo dicht op elkaars lip zaten dat we elkaar niet konden ontlopen, bracht vanzelfsprekend vertrouwen met zich mee. Vaste structuren maakten dat je wist wat je aan mensen had. En bevatten overigens ook de sancties als je in de ogen van de groepsgenoten niet betrouwbaar genoeg was; een aspect dat wat minder scherp uit de verf komt in de analyse. Het is duidelijk dat die vaste structuren niet meer bestaan; de hele wereld lijkt in permanente staat van reorganisatie, en dat maakt dat het leven onduidelijk en onzeker is geworden. Is het populisme geen heimwee naar de vroegere overzichtelijkheid?
Ironisch genoeg zijn het juist de populisten die zo nauw verbonden zijn met het verschijnsel van post-truth en fake-news. Ze ontkennen de ontbeddende werkelijkheid, maar hanteren zelf het systematische wantrouwen als fundamentele strategie. Al het vertrouwen wordt daarmee ondermijnd; het middel kan alleen maar erger dan de kwaal worden, zoals Brexit zal aantonen, bij de verkiezingen in Amerika moet worden gevreesd, en te onzent hopelijk al veel eerder duidelijk zal zijn.
Het kwijnen van de religie maakt natuurlijk belangrijk deel uit van de ontbedding, want bij uitstek de godsdienst zorgde voor een overkoepelend betekenis-gevend kader. Wie dat afzweert, en denkt dat hij of zij het zelf wel af kan, is tot de eenzaamheid gedoemd om het dan ook maar alleen te doen, en verliest het grotere verband. Niet vreemd dat kerken in deze situatie in het defensief schoten en de seculariserende wereld als vijand konden beschouwen. God was van hun (van ‘ons’!), en wie de kerk verlieten verloren de aanspraak op zegen en heil. Als contrastgemeenschap koesteren kerken hun eigen gelijk en moet liefst de wereld her-bekeerd worden. Dat wil zeggen, terug in de moederkerk die weet hoe het zit.
Het geloof van God
Als plaats van christelijke gemeenschapsoefening is er voor het model van contrastgemeenschap echt wel het nodige te zeggen en René schroomt niet dat ook te vermelden. Maar principieel is het niet zo dat God zit opgesloten in de kerk en zich laat beperken tot de menselijke dogmatiek. Goddank niet! God is groter dan wij kunnen overzien en valt niet samen met ons geloof.
Het is integendeel andersom. En dat is een centrale en belangrijke gedachte in heel het boek, en heel deze vorm van theologie. Het gaat niet om ons geloof, maar om dat van God.
En die gedachte markeert een groot verschil tussen de theologie die door de secularisatie is aangevreten (en in feite achterhaald), en deze vorm van theologie die, inderdaad, een spirituele vernieuwing wil zijn in het religieuze denken van de cultuur. In de klassieke protestantse theologie ging het om ons geloof, en ging het bij vertrouwen om de manier hoe wij vertrouwen konden hebben in Christus. Merk op hoe zelf-gericht dat is: óók in de meest orthodoxe protestantse theologie ging het om het subject dat zou worden afgerekend op zijn gelovige verdienste. Want als je niet voldoende geloof had, dan was je reddeloos verloren. Rechtvaardig zouden we volgens Romeinen 3: 21 immers alleen zijn ‘door het geloof in Christus’.
Met de joodse nieuwtestamentica Pamela Eisenbaum merkt René echter op dat er in Romeinen een genitief-constructie wordt gebruikt (pistis jesou christou): niet het geloof in Christus, maar het geloof van Christus. Niet wij, wankelmoedige mensen, zijn de handelende persoon bij het vertrouwen, maar Christus is het: het vertrouwt ons. Hij vertrouwt het ons toe.
Vertrouwen krijgen
Dat is inderdaad een fundamenteel andere lezing, en een fundamenteel andere verhouding tussen God en mensen, die alles met vertrouwen te maken heeft. Maar dan met vertrouwen krijgen; het mag een geschenk zijn. Het is het definitieve einde van alles wat naar ‘autonoom subject’ klinkt, want het gaat om de moed om afhankelijk te durven zijn van de relatie met God. Het gaat om de ruimte om in de relatie met God inhoud en betekenis te krijgen. De relatie staat daarin centraal: de God die niet op Zijn almachtige afstand blijft staan, maar zich ontledigt om mens te worden en de gestalte aanneemt van een slaaf. Die in de wereld en in de tijd komt, om met ons mensen een relatie aan te gaan. En die niet aarzelt om Zijn kwetsbaarheid aan de verantwoordelijkheid van mensen bloot te stellen.
