Cancel Culture in de boekenkast?

Maandag is de dag van de Theologenblog; een actuele blog uit de pen van een richtinggevend theoloog. Deze week is dat Maaike Harmsen, die schrijft over de hoe om te gaan met denkers met een schimmig verleden.

„Laten we zo met nieuwe ogen kijken naar wat theologen te zeggen hebben, met een frisse (en ook weer beperkte) blik.”

Maaike Harmsen
(foto: Maarten Boersema)

Gisteravond was ik op een introductieavond voor nieuwe raadsleden, met als thema ‘integriteit’. We behandelden enkele veel voorkomende dilemma’s voor raadsleden, zoals (schijn van) belangenverstrengeling en omgaan met vertrouwelijke stukken, het wel of niet aannemen van geschenken, &c. Aan het eind bespraken we een hypothetische MeToo-casus: stel je voor dat een medewerkster van de griffie jou vertelt dat ze lastig gevallen wordt door een raadslid; wat doe jij dan als mede-raadslid?

Natuurlijk herkennen we deze zaken in onze kerken, we bespreken eens per jaar nu onze gedragscode, (bijna) alle kerken hebben zich aangesloten bij een meldpunt seksueel misbruik en veel kerken vragen om een verklaring omtrent gedrag voor werken met kinderen en jongeren. Na een aantal jaren waarin oude en nieuwe zaken aan het licht kwamen, zien we nu dat er een preventieve werking uitgaat van al die maatregelen.

Bill Hybels en Karl Barth

In het boek A Church called Tov[1] komen al die preventieve maatregelen ook aan de orde, inclusief de noodzaak om als lokale kerken een regionale en nationale set regels te hebben, om te voorkomen dat daders weer bij een volgende kerk op dezelfde manier aan de slag kunnen gaan. Het boek is een reactie op het aftreden van Bill Hybels bij Willow Creek, een populaire evangelische megakerk. Bill Hybels heeft heel veel boeken geschreven over evangelisatie, kerk zijn in deze tijd, missionaire diensten, kerkinrichting en bidden.

We vragen ons af of deze verwerpelijke keuzes voortkomen uit verkeerde denkbeelden, en of die terug te vinden zijn in hun werk.

Hybels is vlak voor zijn pensioen gedwongen afgetreden als leider van Willow Creek, vanwege een onderzoek naar zijn jarenlange gedrag naar vrouwen met wie hij werkte. Hij heeft (uiteindelijk) bekend en treedt niet meer in het openbaar op op dit moment. Maar zijn boeken zijn er nog. Er zijn meer theologen die zich misdroegen in hun persoonlijke leven op het gebied van (seksueel) misbruik en invloedrijke werken schreven. Karl Barth bijvoorbeeld, die een jarenlange affaire had met zijn werkneemster en haar, tegen de wil van zijn gezin en vrouw in, in zijn huis liet wonen.

Dit zijn gevallen waarbij we nu en toen constateren dat het gedrag van de theoloog niet spoorde met onze wetten en grenzen van wat een goede omgang is met mensen met minder macht dan jij, en met seksualiteit. En we vragen ons af of die verkeerde keuzes voortkomen uit verkeerde denkbeelden, en of die terug te vinden zijn in hun werken. Een lastige vraag.

Jonathan Edwards

Maar er zijn ook theologen die in hun tijd als uitmuntende theologen bekend zijn, en tegelijkertijd een opvatting hadden die wij nu niet meer kunnen delen omdat die diametraal tegen ons mensbeeld ingaat. Bijvoorbeeld de puritein Jonathan Edwards (1703-1758) en zijn vrouw hadden minstens 4 slaven voor hen werken in het huishouden en omliggend land. Zijn zoon, Jonathan Edwards jr., werd later een fel voorstander van de afschaffing van de slavernij. Maar Edwards sr. was wars van afschaffing, terwijl er ook in zijn tijd verschillende theologen en politici waren die pleitten voor het afschaffen van de slavernij.

Moeten we iedereen die toen slaven had, cancellen?

Hoe kunnen we dan zijn werk lezen over Gods liefde, vroeg een zwarte amerikaanse theoloog, als deze man zijn eigen medemensen niet volledig liefhad en zag als niet-volwaardige mensen? In hoeverre heeft een deels verkeerde opvatting over menszijn, invloed op de rest van de theologie? Moeten we iedereen die toen slaven had, cancellen?

Abraham Kuyper en John Piper

We hebben dichterbij huis hetzelfde met grootheden als Abraham Kuyper, die vandaag de dag nog steeds veel invloed heeft in zijn beschrijving van soevereiniteit in eigen kring, Christus eigenaarschap van alle terreinen van het leven, en het begrip cultuurmandaat. Dit laatste is de opdracht om de gegeven schepping te ontwikkelen, en ook de cultuur zelf te laten doorontwikkelen, van landbouw tot politiek, van kunst tot journalistiek en wetenschap. Kuyper heeft ook in bijna alle terreinen wel een rol gehad.

Ik gebruik dat begrip cultuurmandaat regelmatig in mijn denken en schrijven, omdat het goed weergeeft waarom wij als christen en gelovige actief mogen en moeten zijn in deze wereld. Maar ik doe dat wel met een voetnoot; Kuyper meende dat de vrouw een ‘eerepositie’ had, en haar terrein was de keuken, kelder en kamer. Als hulp van de man voerde niet zij het heersen over de wereld uit, maar stond zij de man bij in zijn mandaat. Waar Kuyper schrijft over mens en zijn cultuurmandaat, bedoelde hij dus man.

Als we iedereen die niet precies onze mening heeft, zouden cancellen, blijft er geen boek over in onze boekenkast.

Persoonlijk weerhoudt dit mij er niet van om Kuyper te blijven lezen, om me geïnspireerd te voelen, en om me op een aantal levensterreinen actief te begeven – ook al heeft Kuyper daar zelf geen aanleiding toe gegeven, integendeel. Ik heb hetzelfde gedaan toen ik ging luisteren naar een lezing van John Piper (bij een conferentie van het Zoeklicht in september 2019), vlak voor ik mijn preekexamen ging doen. Piper is een ondertekenaar van de Danvers-verklaring, die vrouwen uitsluit van een leidinggevende rol in samenleving en kerk.

Met nieuwe ogen kijken

Als we iedereen zouden cancellen die niet precies onze mening heeft, blijft er geen boek over in onze boekenkast. Als we boeken en schrijvers zouden moeten overslaan die ons recht op spreken of vrij leven ontkennen, dan blijft er ook weinig over. We kunnen ons beter beperken tot het veroordelen van die theologische denkbeelden die aanzetten tot kwaad of kwaad expliciet vergoeilijken. En soms is het een MeToo-zaak rondom een theoloog die dat denkbeeld uitlicht.

Toen Bill Hybels aftrad, bleek de sterke-leiderschapstheologie een verkeerd denkbeeld. Kuypers begrip van waardering en ontwikkeling van cultuur laat ook zien welke volken hij meer of minder waardeert. Laten we zo met nieuwe ogen kijken naar wat theologen te zeggen hebben, met een frisse (en ook weer beperkte) blik.

Noot

[1] McKnight, Barringer, A Church called Tov:  Forming a Goodness Culture That Resists Abuses of Power and Promotes Healing Tyndale, 2020.

Nooit heb ik niets met U

In Nooit heb ik niets met U voert Henk Veltkamp persoonlijke gesprekken met 25 verschillende mensen over wie God voor hen is. Die vraag levert heel diverse antwoorden op. De een krijgt een warm gevoel en raakt niet meer uitgepraat. De ander haalt de schouders op. Gesprekken met Stevo Akkerman, Nora Asrami, Tamarah Benima, Stef Bos, Tijs van den Brink, Heino Falcke, Jacobine Geel, e.a.