Evensong en Opwekking

Twee kanten van dezelfde medaille

Wat kunnen de gevestigde kerken leren van de aantrekkingskracht van evangelische kerken? En hoe ziet de toekomst van de kerk eruit? Deze vragen worden mij regelmatig gesteld als ik een lezing houd voor predikanten over trends en ontwikkelingen binnen evangelische en charismatische kerken. De groei van nieuwe evangelische kerken zoals die van Mozaïek roept verschillende reacties op: verwondering, verbazing, maar ook frustratie.

Dat laatste is goed te begrijpen. Als actief betrokken leden overstappen naar een evangelische kerk in de buurt heeft dat grote gevolgen voor de achterblijvende gemeente. Minder vrijwilligers, minder jongeren en kinderen. Hoewel ik als onderzoeker expertise heb ontwikkeld over evangelisch en charismatisch christendom, heb ik geen pasklaar antwoord op de onderliggende vraag: “Hoe kunnen wij voorkomen dat mensen weggaan?”

Twee vormen van christelijke betrokkenheid

Het is duidelijk waar de groei van nieuwe kerken plaatsvindt: het zijn evangelisch-charismatische gemeenschappen waar gelovigen in de 21e eeuw graag naartoe gaan.

Het wijst op de behoefte aan levendige, warme, betrokken gemeenschappen waar een positieve boodschap klinkt van hoop en betrokkenheid van God bij het persoonlijk leven van gelovigen. De veelal orthodoxe boodschap is ingebed in een sfeer, muziekstijl en communicatiestijl die aansluit bij de belevingscultuur.

De kathedralen en kerken in het centrum van grote steden, vormen een tweede vorm van christelijke betrokkenheid die floreert

Hoewel evangelische en charismatische kerken tot de snelst groeiende beweging binnen het wereldwijde christendom horen, is er volgens de Britse godsdienstsocioloog Grace Davie nog een tweede vorm van christelijke betrokkenheid die floreert in onze tijd: de kathedralen en kerken in het centrum van grote steden.[1] Dit type heeft een meer individueel en anoniem karakter waarbij de aantrekkingskracht geassocieerd wordt met de esthetiek en schoonheid van het gebouw, de kwaliteit van de muziek en het traditionele karakter van de liturgie.

Ondanks de grote verschillen, delen deze twee typen de nadruk op beleving en ervaring. En daarmee bieden zij een alternatief voor een (te) rationele wijze van geloven die zich richt op overtuigingen en de juiste leer. De inzichten van Davie zijn gebaseerd op onderzoek in Engeland maar haar typologie is ook voor de Nederlandse context herkenbaar. Met name de opkomst en populariteit van de evensong in verschillende steden, onderzocht door Hanna Rijken, sluit naadloos aan bij Davies analyse. Duidelijk is wel dat de beleving en ervaring van het heilige op heel verschillende wijzen tot stand komt.

De relatie tussen beleving en muziek

Bij het binnentreden van de kathedraal wordt het heilige op vele wijzen bemiddeld: het is de combinatie van de esthetiek van het gebouw; het samenspel van licht en donker door de gebrandschilderde ramen; de indeling; en de akoestiek, die wordt versterkt door de kwaliteit van de hoog liturgische muziek die in de ruimte plaatsvindt.

In evangelische kerken wordt op totaal andere wijze het heilige bemiddeld. Beleving in een evangelische kerkdienst wordt geproduceerd door het gebruik van theaterelementen; licht- en geluidstechniek; de performance van zangers, musici en sprekers; en het eigentijdse karakter van de muziek waardoor de liturgie een eventkarakter krijgt.

Meer nog dan Davie wil ik de relatie tussen beleving en muziek benadrukken. Want onderzoek onder nieuwkomers in evangelische kerken wijst uit dat het evangelische lied van grote betekenis is in de spiritualiteit van gelovigen.

Muziek, identiteit en spiritualiteit

In antwoord op de vraag van predikanten benadruk ik daarom vooral het belang van muziek en liederenkeuze in de liturgie. Dat vraagt om ruimte voor diverse muzikale stijlen en een verbreding van het liederrepertoire die past bij de samenstelling en identiteit van een kerkelijk gemeente. Discussies over orgel of een band, tekst en kwaliteit van muziek, liederen van Oosterhuis, Opwekking, Taizé of Sela gaan niet alleen over muziek maar ten diepste over identiteit en spiritualiteit. Met wie identificeren wij ons als gemeente, en met wie identificeren gelovigen zich in onze gemeente?

Het is een grote uitdaging, want verandering van liedcultuur stelt andere eisen aan begeleiding, akoestiek, technologie en organisatie

Maar het gaat ook over de vraag: voor wie is de kerkdienst? Voor ons als gemeente of is het een manier om buitenstaanders te betrekken bij het evangelie? Dat begint met luisteren naar gemeenteleden en bezoekers. Hoe ervaren zij de kerkdienst, de muziek, en de liederenkeuze? Op basis hiervan kan het gesprek gevoerd worden over de liturgie en muziek in de kerk in relatie tot de identiteit van de gemeente.

Voor predikanten (en organisten) is dit een grote uitdaging. Want verandering van liedcultuur stelt andere eisen aan de muzikale begeleiding, aan de akoestiek, technologie en organisatie van de kerkdienst. Dat geldt zowel voor een verandering van muziekstijl richting de evensong als naar de evangelische liedcultuur.

Het is daarom een heel positieve ontwikkeling dat de Protestantse Theologische Universiteit Hanna Rijken heeft aangesteld als universitair docent Theologie en Muziek (Theology and the Arts). Want daarmee wordt het belang van muziek en ervaring voor de theologie en de praktijk van het gemeenteleven erkent en bevorderd.

Noot

[1] Grace Davie, Religion in Britain: A Persistent Paradox, 2e editie (Chichester: Wiley Blackwell, 2015).