We vergeten dat 'hier en nu' niet 'alles' is

Hoe kan men blijven geloven in een seculariserende samenleving? Herman Paul schreef het boek Shoppen in Advent over hoe secularisatie werkt in onze samenleving en wat we ermee kunnen doen om toch te blijven geloven. Lees nu de recensie van ds. Bart de Bruin.

Dit is een bijdrage n.a.v. Shoppen in advent

Is secularisatie een ‘storm’ of ‘vloedgolf’ die de kerk bedreigt? Nee, stelt Herman Paul in Shoppen in advent. Wie secularisatie in een beeld wil vangen, kan beter denken aan een gonzende winkelstraat in december. De mensen zijn er zo druk met hun kerstaankopen, dat ze nauwelijks acht slaan op het carillon in de stadhuistoren dat een oud Engels adventslied speelt. Het beeld drukt uit dat secularisatie draait om transformatie van het zelf: wie ik ben, waar ik bij hoor, wat ik aandacht geef en waar ik naar verlang.

Consumentisme als nieuwe religie

Mijn belangstelling voor dit nieuwe boek van prof. dr. Herman Paul (bijzonder hoogleraar secularisatiestudies) is groot, mede doordat ik zijn vorige boek Slag om het hart erg boeiend vond. Naar aanleiding van zijn vorige boek ben ik mij in mijn studieverlof meer gaan verdiepen in de ‘theologie van het verlangen’ (o.a. James K.A. Smith, David F. Ford, Daniel M. Bell). Ik zag er dan ook naar uit om met dit boek te beginnen.

Paul wijst in Shoppen in advent concreter op het consumentisme als een nieuwe ‘religie’, die met zijn eenzijdige nadruk op het ‘hier en nu’ een van de karakteristieke elementen van het christelijk geloof onder druk zet, namelijk het uitzien naar Gods Koninkrijk, wat met de terugkomst van Jezus Christus volledig zal aanbreken. Het consumentisme ondermijnt de spanning tussen ‘reeds’ en ‘nog niet’, die kenmerkend is voor het leven als volgeling van Jezus. Door secularisatie vergeten we dat we onderweg zijn en ‘hier en nu’ niet ‘alles’ is.

Er is veel over dit boek te zeggen, maar daar is niet alle ruimte voor. Ik zal met name naar voren brengen wat bij mij nieuwe inzichten gaf of mij richting gaven voor bezinning.

Secularisatie is een zaak van beelden van nieuwe zelven

Paul laat zien in zijn boek dat dat secularisatie geen zaak blijkt te zijn van veranderde overtuigingen (“ik neem afscheid van de kerk, want ik ben erachter gekomen: geloof in God is onzin”), maar van beelden van nieuwe ‘zelven’, levensstijlen, die werden voorgehouden vanaf de jaren zestig, die lastig te combineren zijn met de kerkgang op zondag. Dus geen inhoudelijke bezwaren zorgden ervoor dat mensen stopten met het meeleven in de kerk, maar omdat ze geen ‘tijd’ meer hadden om te gaan door nieuwe patronen van werk en vrije tijd. Het stelt dan bijvoorbeeld de vraag of argumenten voor God van een apologetische theologie mensen wel terug kan brengen naar God en de kerk, wat zich richt op inhoudelijke argumenten. Veel meer zal het helpend zijn om verlangen op te wekken voor het geluk wat in God te vinden is.

Het shoppende zelf is de voornaamste concurrent

Paul haalt James K.A. Smith verschillende keren aan, die wijst op de overeenkomst tussen christendom en consumentisme, namelijk dat ze mensenlevens vormen door verlangens te triggeren. Het verlangen wat in het winkelcentrum getriggerd wordt om je ‘geluk’ te kopen, om het hier en nu te vinden door dit aan te schaffen of daarheen te reizen. Hier komt het verschil naar voren, dat Augustinus liet zien dat de mens onderweg is (pelgrim) naar Gods Koninkrijk, hier en nu niet hét geluk zal vinden, waarvoor ze gemaakt is. Als christen leef je in deze tussentijd waarin je met verlangen uitziet naar Gods rijk. Het shoppende zelf is de voornaamste concurrent van een christelijk zelf.

Een vraag voor mij als voorganger en om als gemeente over na te denken is: Hoe wordt ons verlangen naar God gevoed en wat is helpend om als een tegenkracht te werken tegenover het verlangen naar vervulling van het shoppende zelf?

Wat is helpend als tegenkracht?

Belangrijk inzicht is dat een mens van nature niet monotheïstisch is, maar polytheïstisch, geneigd om meerdere goden te dienen. Net zoals Augustinus de kerk ziet, is de mens in deze tussentijd een corpus permixtum, waarin het shoppende zelf en het christelijke zelf dwars door elkaar kunnen lopen in dezelfde persoon. Het ‘zelf’ blijkt geen monolithisch ding, maar een ingewikkeld samenspel van persoonlijkheidskenmerken – dusdanig complex dat het nuttiger is om over meerdere ‘zelven’ te spreken dan over een enkelvoudig zelf. Het is dus niet de zoektocht naar mijn ‘ware’ ik, maar welke ‘ik’ voorrang krijgt op andere ‘ikken’ in bepaalde contexten.

Augustinus wees er al op dat mensen geen wezens uit één stuk zijn, maar schepselen die op verschillende gedachten kunnen hinken, omdat hun verlangens uitgaan naar verschillende dingen. Mensen in dit saeculum kunnen, ook als ze God oprecht willen dienen, het niet laten om hun hart te laten hechten aan goden uit het saeculum. Het is een strijd totdat we oog in oog staan met onze Heer.

De mens-in-relatie

Boeiend vond ik ook het hoofdstuk waarin Paul laat zien dat ook in de recente psychologische theorievorming theorieën zijn die de mens beschrijft niet als losse individu maar als een mens-in-relatie. Je bent wie je bent in relatie met anderen. Daarin spelen (belangrijke) anderen dus een belangrijke rol in je vorming tot wie je bent, want daaruit volgen ‘relationele zelven’, die verschillend kunnen zijn afhankelijk van de context, waarbij je op eigen wijze vorm geeft aan dit repertoire van zelven.  Mooie vraag om over na te denken is: Welke belangrijke mensen in mijn omgeving (of  bijv. personen uit bijbel) vormen mij en richten mijn verlangen? En hoe zou je als kerk elkaar kunnen aanmoedigen om je te richten op God en Zijn Koninkrijk?

‘Leven in verwachting’

Secularisatie speelt een rol in de economie van verlangens, die een leven richting geven. Als verlangen naar God overstemt wordt door verlangen naar carrière, status of huis, dan is er sprake van secularisatie.  Augustinus typeert het leven van een christen als een ‘leven in verwachting’ (= advent = houding van verlangen naar God). We zijn als christenen onderweg. 

Het geeft ook aan dat het een zoektocht blijft en strijd om je verlangens op God en Zijn Rijk te richten. Secularisatie maakt dat de eschatologische verwachting eruit verdwenen is. Belangrijk inzicht is dat Paul benadrukt dat het onderscheidende kenmerk van het christelijk geloof is dat we Jezus Christus verwachten en dát zet ons leven hier en nu in perspectief! Secularisatie kenmerkt zich als een ‘ongeduldige’ levensstijl: we wachten niet op Gods beloften, maar zoeken vervulling hier en nu. Hier reikt prof. Paul genoeg aan om eens goed over te bezinnen als christen, als voorganger en als gemeente.

Terug naar God

Tot slot vind ik het erg mooi te lezen dat een leven met adventsverwachting geen vlucht uit het heden is, maar juist (volgens Augustinus) tot uitdrukking komt in het houden van Gods geboden en het doen van goede werken. We mogen nu en hier als iets van het leven van de toekomst laten zien in het doen van recht en gerechtigheid. Leven overeenkomstig de waarden van Gods Koninkrijk.

Maar dat is geen automatisme. Daarin hebben we de vervulling en leiding van de Heilige Geest nodig, die ons richt op Gods toekomst en ons hart afstemt op God. Door de Geest leren we minder zingen met Queen: ‘I want it all…and I want it now!’, maar wordt het verlangen gewekt naar het Koninkrijk van God en neuriën we misschien eerder een song van U2 dat ‘I Still haven’t found what i’m looking for’ maar…I believe in the Kingdom come. Then all the colors will bleed into one. But yes, I’m still running…Spirit of God: teach me!

Ds. Bart de Bruin

Ps. Tijdens het lezen merkte ik mijn neiging om als een ‘shoppend zelf’ allerlei interessante boeken die in de voetnoten vermeld waren, op mijn wensenlijst te zetten of aan te willen schaffen…I want it all…

Meer actuele boeken over secularisatie