Leesrooster-christenen loyaal aan joodse lijn

Het leesrooster van de kerk en het leesrooster in de synode zijn op eenzelfde leest geschoeid. Tot die conclusie leidt het jongste boek van Bart Trouwborst. Hij vergelijkt de profetenlezingen van het gemeenschappelijk leesrooster met die van het joodse leesrooster. Een conclusie: ‘Israëlzondag’ (dit jaar op zondag 3 oktober 2021) zou wel meer aandacht mogen krijgen in het christelijke leesrooster.

Lectionaria onder protestanten

Leesroosters zijn een manier om de bijbel systematisch te lezen. Het gebruik van lectionaria (leesroosters) is in de rooms-katholieke kerk zo oud als de weg naar Rome. Protestanten ontdekten de kracht van de leesroosters pas in de tweede helft van de vorige eeuw. Naar schatting zijn er echter ook in protestantse kringen inmiddels zo’n tweeduizend vieringen per week die met een leesrooster werken.

Het leesrooster is bedoeld als medicijn tegen een eenzijdige benadering

Dirk Monshouwer heeft zich in de jaren zeventig sterk gemaakt voor de introductie van een systematische gang door de bijbel. Tot op dat moment was het vooral de voorganger die eigen ingevingen combineerde met lezingen uit de Schrift. Wie geregeld een kerk bezocht, ontdekte dat de voorganger vaak dezelfde akkoorden liet klinken. Een leesrooster heeft de ambitie verschillende genres en verhalen in beeld te brengen. Het is een medicijn tegen een eenzijdige benadering. Het biedt tegelijk de mogelijkheid de lezingen van de eredienst op één lijn te brengen met de gesprekken in de kindernevendienst.

De Raad van Kerken lanceerde in 1977 een oecumenisch leesrooster, dat schatplichtig is aan de rooms-katholieke traditie. Andere leesrooster volgden, zoals het gemeenschappelijk leesrooster. Het leesrooster bestaat in de regel uit een evangelielezing, een lezing uit het oude testament en een lezing uit de brieven. Er is een uitwerking over drie jaren: een eerste jaar (A-jaar) dat inzet met het Matteüs-evangelie, een tweede jaar (B-jaar) dat insteekt bij Markus en een derde jaar (C-jaar) dat de lijn van Lukas volgt.

Systematisch lezen in de synagoge

De synagoge kent al langer een systematische lijn van lezingen. Als Jezus in de synagoge is, volgens de beschrijving van Lukas 4:16-21, zoekt hij het gedeelte uit de profeet Jesaja dat volgens het rooster aan de orde is. De joodse gemeenschap leest in één jaar de vijf boeken van Mozes en combineert dat met lezingen uit de profeten en de geschriften.

We zien Petrus niet alleen als rots; we zien ook zijn worstelingen

Bladerend op internet kom je allerlei beschouwingen over leesroosters tegen. Geurt Henk van Kooten schreef een evaluatie, Koenraad Ouwens heeft erover gepubliceerd, Roel Bosch vertelt er over. Ds. Bart Trouwborst uit Nieuwleusen voegt daar iets nieuws aan toe. Hij vergelijkt in zijn boek De profeten ter sprake in synagoge en kerk de profetenlezingen uit het gemeenschappelijke- en het synagogale leesrooster.

Zelfkritiek

Trouwborst geeft kort commentaar bij elke lezing en trekt algemene conclusies. Hij ziet dat de capita selecta niet zijn gekozen vanuit een behoefte aan bevestiging van het eigen gelijk. Vriendelijke wijsheid en bijtende profetie wisselen elkaar af. Er is in beide tradities ruimte voor zelfkritiek. In de B-cyclus van de kerk (dat met Markus inzet) kan je lezen dat Petrus niet alleen rots van de kerk is; hij komt ook naar voren in zijn twijfel en aanvechtingen. In het C-jaar is de zelfkritiek te herkennen in de beschrijving van verhoudingen tussen armen en rijken. Wanneer een profetenlezing scherp van karakter is, is er zowel in de synagoge als in de kerk wel weer de neiging een pastorale toevoeging te maken.

Met Israëlzondag op het leesrooster leg je een verband met joodse ontzagwekkende dagen

Trouwborst signaleert dat beide tradities aandacht geven aan de religieuze feesten. Het gemeenschappelijke leesrooster legt daarbij in alle cycli met Pasen een verbinding met het joodse Pesachfeest door steeds Exodus 14, Exodus 15 en Ezechiël 36 bij de lezingen te betrekken.

Israëlzondag

Trouwborst stelt vast dat de profetenlezingen in de joodse traditie open spreken over de rol van de volkeren. Omgekeerd ervaart hij in christelijke kring – onder meer in de A-lezingen – een uitwerking vanuit de joodse traditie naar de breedte van volken en naties. Hij zou dit verder willen doortrekken en de benaming ‘Israëlzondag’ aan het begin van de herfst expliciet willen invoeren op het leesrooster. Daardoor zou je makkelijker een verband met het synagogale leesrooster kunnen leggen, waarin aan het begin van de herfst de joodse ontzagwekkende dagen en de vreugde van de wet een plek hebben.

Bart Trouwborst ziet zowel bij het joodse leesrooster als bij het christelijke leesrooster een behoorlijke spreiding, met veel aandacht voor de profeet Jesaja en de andere grote profeten en evenredig minder aandacht voor de kleine profeten. Zowel in de joodse als in de christelijke traditie valt een enkele kleine profeet tussen wal en schip. Nahum en Haggaï ontbreken in beide tradities. De joodse cyclus mist ook Zefanja, de christelijke traditie ontbeert Obadja.

Wat Trouwborst betreft zouden alle profeten een plek mogen krijgen in het rooster en levert men daarvoor een enkele lezing in uit één van de grote profeten.

Grote uitgeverijen geven dit soort boeken niet uit; de markt is te klein

Uitgevers

De keuzes van het leesrooster zijn als de achterkant van het borduurwerk: het is interessant voor theologen, maar leken zal het minder interesseren. Je merkt dat grote uitgeverijen dit soort boeken niet uitgeven. De markt voor theologische boeken is daarvoor te klein. Ds. Bart Trouwborst heeft zijn boek dan ook uitgebracht via zijn eigen uitgeverij: Sifron.

Hij is niet de enige dominee die als ondernemer met uitgaven komt die voor een brede markt minder interessant zijn, maar die voor het vak en de ontwikkeling van de theologie belangrijk zijn. Ds. Rinus van Warven brengt als dominee boeken uit, op het snijvlak van het interreligieuze en vrijzinnige theologie. Ds. Jan de Vlieger is een andere dominee-ondernemer die met de uitgave van de Naarder Bijbel waarschijnlijk het meest succesvol is qua verkoopcijfers – ook via zijn eigen uitgeverij: Skandalon.

Bart Trouwborst. De profeten ter sprake in synagoge en kerk. Een commentaar bij het synagogaal leesrooster en het protestantse gemeenschappelijke leesrooster. Nieuwleusen: Sifron, 2021. 376 pp. 9789082836929. €24,95.