Lijden: een kwestie van leiden of geleid worden

Halverwege oktober bestond ‘mijn’ dispuut en studentenvereniging 60 jaar; mijn studentenvereniging was en is het dispuut Johannes Calvijn uitgaande van de C.S.F.R. in Delft. Ter gelegenheid van haar XII-de lustrum gaf het dispuut onder andere een lustrumbundel uit met de prikkelende titel ‘De onrechtvaardige God’. Want: hoe zit dat nou toch met het lijden dat ons overkomt? Wat kan en wil God daarmee te maken hebben? In zijn nawoord bij de bundel verbindt am. Jonard Roukens de onrechtvaardigheid met God in de persoon van Jezus Christus die deze onrechtvaardigheid op zich nam; vandaar dus de onrechtvaardige God.
De lustrumcie. vroeg mij al in mei om een artikel over dit thema voor die lustrumbundel te schrijven en ik gaf het de titel mee van deze blog (volg deze link voor het artikel). Ik besprak het artikel meerdere malen met een vriend. Hij verweet mij dat ik mijn levenshouding een nogal stoïcijnse lading gaf door het artikel af te sluiten met een citaat van Paul Ricoeur: “God onvoorwaardelijk beminnen betekent het volledig verlaten van de cirkel van de vergelding waarin de lamentatie nog steeds gevangen blijft zolang het slachtoffer zich over de onrechtvaardigheid van zijn lot beklaagt“. Dus – en ik geef ondertussen toe dat dit citaat die interpretatie toelaat – ophouden met klagen en het leven nemen zoals het is?
Nee, dat was niet wat ik bedoelde, maar ik begrijp dat ik dat toe moet lichten. Ik ben gevoed door een aantal tradities en voor mij zijn met name de joodse traditie van Levinas, Heschel, Rosenstock Huessy en Buber (die ik veelvuldig las) en de reformatorische traditie van bijvoorbeeld Geertsema (ik volgde zijn colleges toen ik wijsbegeerte studeerde aan de VU in Amsterdam) erg belangrijk geworden. Als in die tradities een centraal en gemeenschappelijk begrip kan worden aangewezen, dan is dat tenminste het thema antwoorden: God spreekt en ik hoor! God onvoorwaardelijk beminnen betekent voor mij onvoorwaardelijk luisteren naar wat Hij tot mij spreekt.
Juist door het citaat van Ricoeur en door mijn lezing van Girard (die ik in het artikel vrij uitgebreid bespreek) ben ik gaan beseffen hoe het slachtoffer het geweld in stand houdt door alleen maar vast te houden aan zijn slachtofferschap. In zijn slachtofferschap gaat hij ervan uit dat het onrecht dat hem overkomt ergens vandaan moet komen; desnoods van een God waarin hij niet gelooft. En vergelding is als gevoel bijna onlosmakelijk verbonden met die levenshouding van klagen en lamenteren of is daar het resultaat van. Iemand – is het onderliggende idee – moet boeten voor wat mij is overkomen.
Nu pas begrijp ik waarom Asaf in Psalm 73 ontdekt dat hij er naast zat, toen hij maar bleef klagen over de goddelozen. Uiteindelijk neemt hij in die psalm afstand van zijn slachtoffer-zijn, omdat hij in de nabijheid van God ontdekte dat zijn klacht geweld in stand hield; dat hij reageerde vanuit zijn eigen pijn en daardoor het spreken van God niet beantwoordde, maar negeerde; dat hij daarmee het geweld in stand hield.
God roept ons ter verantwoording. Hij roept ons op te antwoorden op Zijn spreken; ook als lijden onverwacht en pijnlijk in ons leven binnentreedt. Worden we dan geleid door pijn, verdriet, ons gevoel van onrechtvaardigheid en daardoor getroffen-zijn; en houden we daarmee het geweld in stand? Of nemen we het initiatief – de leiding – en vragen we ons af hoe we ook in dat lijden – ondanks de onrechtvaardigheid die ons treft – kunnen antwoorden op de vragen die God ons stelt.
Het heeft mij altijd geholpen om in die traditie verder te denken. Het schrijven van dit artikel heeft dat gevoel versterkt. De verhalen van Ricoeur en Girard en mijn interpretatie daarvan helpen me om mijn weg te vinden in een wereld, waar ik eigenlijk maar teleurstellend weinig van begijp. Het helpt me om me weerloos te wapenen (Dietrich Bonhoeffer heeft dat als geen ander beschreven als weerloze overmacht) tegen het lijden en de onrechtvaardigheid die mij treffen. Ik hoop dat ik er anderen mee verder help.
Neem, lees en geef me opbouwend commentaar. Ik ben er namelijk van overtuigd dat ons gesprek jou en mij verder kan helpen in onze zoektocht in de soms moedeloos makende wereld waarin we hebben te leven. Ik ben er verre van overtuigd dat ik de wijsheid in pacht hebt. Wellicht kunnen we elkaar daarin verrijken en versterken.

kadmosb is Karel J. van der Lelij. Hij studeerde Informatica en Wijsbegeerte, is Manager HR aan de TU Delft.