Over God gesproken – Preken en pionieren!?

Heb je dan ook een scooter?

Hoe spreek je over God in een missionaire plek waar dit helemaal niet vanzelfsprekend is? Een vraag die een mooie aanleiding geeft voor reflectie die in vier en een half jaar pionieren en drukte eerlijk gezegd veel te weinig aandacht heeft gekregen. Het roept allerlei vragen op. Wat is een preek in een veelkleurig stadsdeel met 40.000 mensen met allerlei taalachterstanden? Waar geloven niet vanzelfsprekend is en het woord preken zowel veel vragen als weerstanden oproept, een woord om te vermijden. Waar teksten uit de Bijbel ofwel onbekend zijn ofwel in de privésfeer blijven. Is het in de gemeente een viering? Is het in een buurthuis met de uitleg wat Pinksteren is? Is het een praatje op een 4 mei herdenking vanuit een bewonersorganisatie waar een psalm ter sprake komt? Wat is retoriek (121) eigenlijk zoals die benadrukt wordt bij Immink en op de theologische opleidingen toegespitst op een context waarvan 60% laaggeletterd is en mensen vloeiend kunnen spreken in het Pools, Chinees, Spaans of Turks, alleen (nog) niet in het Nederlands. Ook de term dominee zegt mensen vaak weinig. ‘Ik ben buurtdominee’ vertelde ik op mijn sportschool waarop mijn boxmaatje enthousiast reageerde: ‘Wat leuk, heb je dan ook een scooter waarmee je de pizza’s bezorgt?’

Ik hoor altijd jullie mooie woorden

Na bijna vijf jaar pionieren roepen termen als preek en dominee bij het spreken over God zowel herkenning als vervreemding op bij mijzelf. Grote verhalen hebben afgedaan en roepen wantrouwen op bij mijn generatie, ze hebben alles al gehoord en zijn op hun hoede wat je hen nu weer komt verkopen en wat je agenda is. Ik ben als pionier in mijn Haagse stadsdeel begonnen door eerst heel veel mensen te interviewen en hen en de buurt te leren kennen en om een netwerk op te bouwen en gewoon mijn eigen leven te delen. Om juist niet te vertellen of te onderwijzen, maar eerst vooral te vragen. Eén van de vragen die ik dan ook altijd stel is: wat zou je doen als je op mijn stoel zou zitten en een nieuwe vorm van kerkzijn zoekt die hier past? En een van de antwoorden die me als profetisch raakte, was: ‘Niet aan beginnen! Maar als ik het al zou doen, zou ik ophouden met alle mooie woorden over Gods liefde, maar het gewoon eerst gaan doen. Ik hoor jullie er altijd over met grote woorden, maar ik zie jullie nooit.’ Het lijken werelden te zijn die elkaar niet raken.

Ruimte in de verbinding

Naast de taalbarrières en de argwaan tegen grote woorden maakt de concurrentie en overvloed van sprekers het spreken over God ook anders. Mensen zijn getraind als consument vooral snel te oordelen en om wat niet aanspreekt weg te klikken: op YouTube met de oneindige (en goede) TED-talks of series op Netflix waar alles binnen handbereik is om je tijd aan te geven. Een klassieke preek in deze tijd nodigt mensen snel uit consument te zijn waarbij de preek onbedoeld een product wordt dat je afneemt, maar dat tegelijkertijd – een groot verschil – niet direct is weg te swipen. Onze neiging is dan ook vaak om meer energie te stoppen in het verhaal en de muziek en de kwaliteit hiervan te maximaliseren. Maar hoe belangrijk kwaliteit en relevantie ook zijn, het gaat hier niet een op zichzelf staand product. Het boek ‘over God gesproken’ heeft het over een creatief receptieproces en hier komt de metafoor langs van het spreken over God als een open kunstwerk. Dit beeld herken ik in het pionieren in Den Haag. Er is veel ruimte om over God te spreken en het evangelie blijft mensen raken waar ze zijn. Zolang het maar open en gelijkwaardig is of nog belangrijker in relatie. In relatie tot elkaar, in relatie tot de tekst, in relatie tot de rest van je week en je buurt. Het is deel van de praxis waarbij mensen geen consument, maar mede-creator worden.

Woorden die botsen – inzichten uit de missionaire praktijk

Bijna alles is relationeel in mijn werk. Als mensen komen bij een activiteit en luisteren, dan is het omdat ze mij of andere mensen uit de gemeenschap zelf kennen. Je bent zelf drager van de boodschap die je leven vormt en dat leven deel je: een evangelie van liefde, recht en vrijheid en heel vaak vallen en weer opstaan, waar het verhaal van God het verhaal van mensen raakt. Mijn woorden kunnen worden gedragen en krijgen kracht door wat we doen en wie we zijn als open gemeenschap, maar ze kunnen tegelijk ook pijnlijk tegen dit plafond botsen wanneer woorden en daden niet matchen. Binnen dit gemengde geheel vindt het spreken over God een plek – altijd aanwezig, uitgesproken of onuitgesproken – en worden werelden geïntegreerd van vieren en Bijbel-daten met klussen en samen eten. De preek heeft zo ook niet meer de centrale, apart gestelde plek met het onderscheid tussen een spreker en hoorders die – hopelijk – participeren. Maar de hoorders geven antwoord tijdens een verhaal, stellen vragen aan de spreker, aan elkaar en aan de tekst en worden zo mede-creator en drager van de woorden. Die vorm krijgen in een pallet aan afbeeldingen, muziek, praxis, werkvormen, bidden en stilte.

De ‘preek’ is op deze ruimte ook ontworpen. De teksten hebben kracht en vormen mensen of dit voor hun op dat moment nou wel of niet als autoriteit geldt. En hiermee worden mensen ook mededeler, allereerst naar elkaar. Veel van wat we doen in het pionieren is samen een nieuw ‘ons’ creëren rond de Bijbeltekst en de mensen in plaats van alleen individuen. Om wat niet vanzelfsprekend is ter sprake te brengen, blijkt eigenlijk vanzelf te gaan, voorbereid, maar niet gepolijst, in relatie met elkaar en tot op heden zonder scooter.

Over God gesproken

Dit boek, Over God gesproken, gunt ons een blik in de werkkamer van de dominee. Wekelijks een preek maken is een hele klus. Tijdens dat voorbereidingsproces wordt een beroep gedaan op theologische, communicatieve en pastorale vaardigheden. Want soms zijn kerkgangers geboeid naar een preek, maar het kan ook gebeuren dat ze afhaken en het hen werkelijk niets doet. Hoe raken kerkgangers betrokken en met welke stijl en inhoud spreken voorgangers hun hoorders aan?

In dit boek komen enkele grondlijnen van de preek aan de orde: is de verkondiging werkelijk Woord ván God?, de preek als performance en het vraagstuk van de hermeneutiek.