Leve het protocol

Iedereen heeft een hekel aan bureaucratie, ook aan de universiteit. Aan universiteiten werken docenten die van onderzoek houden – mensen van de inhoud – die je meestal geen plezier doet met formulieren, bureaucratische verplichtingen en hoepels waar ze doorheen moeten springen. Mede daarom roepen zogenaamde ‘visitaties’ zelden warme gevoelens op.

Om het niveau van onderwijs en onderzoek te bewaken, moeten opleidingen worden geaccrediteerd en onderzoeksgroepen gevisiteerd, en wel elke zes jaar. Omdat zes jaar een lange periode is, organiseren universiteiten halverwege meestal zelf een zogenaamde midterm review, ofwel een balans halverwege. Dat klinkt oersaai (en bovendien is het overbodige Engels ook lelijk). 

Visitaties

Toch heb ik de cyclus – volgens sommigen: het circus – van visitatie en accreditatie wel leren waarderen. Niet omdat ik van bureaucratie houd, integendeel. Als programmaleider moest ik een zelfevaluatie (of self-assessment) schrijven aan de hand van een voorgeschreven protocol. Niets roept bij mij zoveel uitstelgedrag op als zo’n ingewikkeld protocol, dat categorieën voorschrijft die moeilijk bij de werkelijkheid passen.

Bureaucratie kan creativiteit de kop indrukken, maar kan die creativiteit ook versterken en tunnelvisie helpen voorkomen

Toch is mijn ervaring dat het doorakkeren van zo’n protocol wel degelijk inzichten oplevert. Maar vooral ben ik benieuwd wat de visitatiecommissie van ons onderzoek vindt, wat de sterke punten en wat de uitdagingen zijn.

Afgelopen jaren was ik verantwoordelijk voor het opzetten van een nieuwe opleiding en ook daar stuitte ik op bureaucratie. Die was lang niet altijd helpend, vaak complicerend en kostbaar – een enkele keer op het frustrerende af. Toch hebben we over nieuwe doelgroepen nagedacht, de opleiding meer toegespitst op onze eigen doelen en de toetsing scherper doordacht dan we anders zouden doen.

Bureaucratie is niet prettig, maar eerlijk is eerlijk: soms helpt het wel om te verbeteren. Bureaucratie kan creativiteit de kop indrukken, maar kan die creativiteit ook versterken en tunnelvisie helpen voorkomen. 

Maakbaarheid en dataïsme

Voor mij is dit een behoorlijk recent inzicht. Nog steeds denk ik als theoloog dat de maakbaarheidsgedachte een vergissing is en dat systemen die mensen bouwen, meestal het leven tekortdoen. Soms vermaak ik me over falende systemen, soms vrees ik de doorgaande dominantie van algoritmes: de computer die ‘nee’ zegt, waardoor de menselijke maat verdwijnt.

Ongepaste vragen trekken soms een vastgeroeste zaak los

Ik ben een verklaard tegenstander van het zogenaamde ‘dataïsme’, dat meent dat de werkelijkheid enkel uit data is opgebouwd, inclusief de mens. In mijn komende boek over Maria ga ik daar dieper op in. En toch: verantwoording, controle en protocollen zijn ook wel eens goed. Mits ze niet wettisch worden gebruikt, maar ‘evangelisch’.

Met ‘wettisch’ bedoel ik dat de ene regel de volgende regel oproept, omdat de werkelijkheid altijd weer complexer is. De boom van regelgeving wordt dan steeds dikker, terwijl er meer problemen worden geschapen dan opgelost. Elke nieuwe regel is immers weer aan interpretatie onderhevig. 

Natuurlijk klinkt het vreemd om het gebruik van protocollen ‘evangelisch’ te noemen. Met dat ‘evangelische’ bedoel ik: als een weg wordt afgesloten, biedt dat ook een nieuw perspectief. Ongepaste vragen trekken soms een vastgeroeste zaak los. Dat gaat niet vanzelf: het vraagt een open blik, de bereidheid om opnieuw te beginnen.

Traditie

Behalve de bureaucratische protocollen kent de academie heel sterke, traditionele protocollen, bijvoorbeeld rondom promoties en de viering van de dies, de verjaardag van de universiteit. Het valt mij keer op keer op dat een Nederlandse promoties uitzonderlijk veel formeler is dan elders in de wereld, met een pedel die na een uur ‘hora est’ (‘het is tijd’) roept en hoogleraren in toga.

Natuurlijk staan die tradities door corona ook onder druk en dus is het volhouden tot de pandemie voorbij is. De afgelopen maanden zat ik een aantal keren in mijn studeerkamer via een Zoomverbinding bij een promotie, in toga en soms met de baret op. Ik heb de gordijnen maar dichtgedaan om te voorkomen dat de buren de hulpdiensten zouden bellen na het zien van mijn bizarre verschijning.

Het voelt ook vreemd en toch houden we vol, om de traditie uiteindelijk weer te kunnen voortzetten met ceremonies ter plekke in plaats van online. Een Amerikaanse collega biechtte laatst op dat ze wel een schermopname had gemaakt voor haar man en kinderen: moet je die Nederlanders zien! 

Mits het creatief wordt ingezet, zeg ik: leve het protocol!

Op zichzelf beschouwd lijken zulk soort tradities niet zo belangrijk, overblijfselen uit een ver en grijs verleden. Toch hebben ze waarde. Ze drukken uit dat de wetenschap niet gisteren begonnen is, maar een respectabele traditie heeft. Natuurlijk hoort daarbij dat ik mijn puberkinderen ontloop als ik mijn toga heb aangetrokken ter voorbereiding op een promotie.

Slot

Al met al hebben protocollen en bureaucratische regelingen zoals visitaties een veel slechtere naam dan nodig is. Mits het creatief wordt ingezet, zeg ik: leve het protocol!