Menu

Merton – Bespiegelingen van een schuldige toeschouwer

Ari Troost

Oorspronkelijk: Conjectures of a Guilt Bystander

Thomas Merton (1915–1968), monnik van de trappistenabdij van Gethsemani, Kentucky, volgde de ontwikkelingen in de wereld kritisch. Hij was vertrouwd met de geschriften van de vroegchristelijke en middeleeuwse monastieke traditie, maar ook met de moderne theologische werken van zijn tijd: Barth en Bonhoeffer, Gilson, Chenu, Maritain en nog zoveel anderen. Hij nam actief deel aan de dialoog met andere religies, waarbij hij met name geïnspireerd was door de Japanse zen-meester Suzuki, terwijl hij contact onderhield met de Dalai Lama en met paus Johannes XXIII. Ook politiek en sociale actie hadden zijn aandacht. Tal van boeken publiceerde hij over contemplatie, het leven in eenzaamheid, Zen enz. De Bespiegelingen bevatten een selectie die Merton zelf maakte uit zijn dagboeken tussen 1956 en 1965, waar hij zelf ook weer nieuwe ideeën aan toevoegde, gepubliceerd 1966 als Conjectures of a Guilty Bystander. De vorige Nederlandse vertaling, Oplettende toeschouwer (1969), was al lang niet meer verkrijgbaar.

Mertons dagboekaantekeningen beslaan een boeiende periode. We krijgen zijn visie op het diepgewortelde racisme en de rassenrellen in Alabama, op de Koude Oorlog, de nucleaire dreiging en de Cuba-crisis en op het begin van Vaticanum II en de dan al scherp zichtbare scheidslijn tussen progressieven en conservatieven. Merton beschrijft de hoge prijs die we betalen door onszelf los te denken van de natuur en bespreekt de actualiteit van oude theologische werken, zoals van Anselmus of Thomas van Aquino. Oosterse en westerse filosofie komen samen in bespiegelingen over wie de mens is en over wat nu eigenlijk betekenis geeft in je leven. Al lezende realiseer je je hoeveel er sindsdien veranderd is, maar ook wat een ongehoord dynamische tijd het geweest is. Samenleving en theologie waren volop in beweging.

Merton laat zien hoe in zijn tijd al het individualisme en het ongebreidelde vertrouwen in technologische vooruitgang werden klaargemaakt, waar we nu de rekening voor moeten betalen. Om dit allemaal te volgen moet je wel over de nodige voorkennis beschikken. Een korte inleiding in het leven van Merton ontbreekt helaas. Je zult daarom deze dagboekaantekeningen pas echt naar waarde kunnen schatten als je eerst de mooie biografie van de hand van Jim Forest hebt gelezen, Leven met wijsheid. Een biografie van Thomas Merton, verschenen bij dezelfde uitgever. Om deze Bespiegelingen toch enigszins te kunnen plaatsen, heeft de vertaler gelukkig wel verklarende voetnoten toegevoegd aan de noten die Merton zelf al heeft gegeven, waarbij steeds is aangegeven welke noten van Merton zijn. Natuurlijk kun je zo niet alles uitleggen, maar de keus voor wat wel en wat niet is niet inzichtelijk. Bij tal van namen was uitleg toch echt wel prettig geweest. Wie waren bijvoorbeeld St. John Perse (17-18, 24, 141) Von Hügel (26) en Thoreau (250-251)?

De vertaling is goed leesbaar. De talrijke kleine foutjes zullen vooral een lezer opvallen die werkzaam is in het onderwijs, al zijn ze een enkele keer wel storend. Dat het soms moeilijk te lezen is ligt aan Mertons manier van schrijven. Merton observeert scherp, hij dringt door tot de kern van de zaak en trekt daar voorlopige conclusies uit in een vaak associatief proces. Telkens wisselen perspectief en stijl: van theologie naar maatschappij naar spiritualiteit, van de middeleeuwen naar Japanse zen naar een aap in de ruimte, van natuurbeschrijvingen naar ironische kritiek op oorlogspropaganda. De basishouding is openheid, een kritische eigenzinnigheid ook, waarmee hij de wereld inkijkt en jou aan het denken zet. Uiteindelijk moet je jezelf vinden, niet door het onderschrijven van dogmatische of politieke abstracties, maar door jezelf te ervaren als deel van deze reële wereld. Zoals Merton schrijft in zijn voorwoord, ‘wie een mens echt is kan alleen ontdekt worden door hoe hij zichzelf ervaart in een levende en reële wereld.’ (11). Dit is dan ook geen boek om snel door te lezen. Meer dan een paar pagina’s per keer zul je niet doen, dan heb je weer genoeg stof tot nadenken voor die dag.

Zijn de bespiegelingen van een Amerikaanse monnik uit de jaren vijftig en zestig nog de moeite waard voor ons? Het antwoord is zonder meer ‘ja’, omdat ze verrassend actueel zijn. Ook de jaren vijftig en zestig werden gekenmerkt door crises, oorlogsdreiging, maatschappelijke onrust en verwarring in het denken. Merton toont zich daarin geen betweter en al helemaal geen heilige met autoriteit. Hij is een begaafd en hoogsensitief iemand, ongetwijfeld ook getraumatiseerd, die het leefpatroon van een strenge monastieke gemeenschap nodig heeft om zelf niet onderuit te gaan. Hij daagt je echt uit. En mocht je het boek willen gebruiken om te weten te komen hoe hij over bepaalde zaken of personen dacht, dan zal het register heel nuttig blijken.

Ter afsluiting geef ik graag twee citaten, die naar mijn gevoel het hele boek typeren. Over het Onze Vader schrijft Merton met nauwelijks verholen ironie: ‘“Uw Rijk kome”, maar niet nu, niet op zo’n beangstigende manier, maar wanneer wij het willen en op onze manier […]. Ik stel een aanpassing van het Gebed van de Heer voor: haal “Uw Koninkrijk kome” eruit en vervang het door “Geef ons de tijd!” (125, curs. Merton). Van Mertons natuurbeschouwingen zal deze mij altijd bijblijven: ‘Hoe de vallei ontwaakt. Om kwart over de twee in de morgen is er geen enkel geluid, behalve in de abdij. Buiten, niets. Behalve misschien een kikker die “Om” zegt in de kreek of in de vijver bij het gastenkwartier. In sommige nachten is hij in samadhi (meditatie) verzonken; dan is er zelfs geen “Om.”’ (133) Schitterend beeld! ‘Om’, de mantra voor het kosmische bewustzijn, het al en het niets, de mogelijkheid: in de nacht, vóór het licht wordt, beluistert Merton dit geluid in de stilte van de vallei. Ik denk, het geluid dat Merton ons wil laten horen.

Deze recensie is geschreven door Ari Troost en verscheen oorspronkelijk in Kerk en Theologie 2021, nr. 3, dat als thema ‘Heil’ heeft.


Thomas Merton. Bespiegelingen van een schuldige toeschouwer. Willy Eurlings (vert.). Eindhoven: Damon, 2020. 368 pp. €29,90. ISBN 9789463402835.

Merton – Bespiegelingen van een schuldige toeschouwer

Thomas Merton (1915–1968), monnik van de trappistenabdij van Gethsemani, Kentucky, volgde de ontwikkelingen in de wereld kritisch. Hij was vertrouwd met de geschriften van de vroegchristelijke en middeleeuwse monastieke traditie, maar ook met de moderne theologische werken van zijn tijd: Barth en Bonhoeffer, Gilson, Chenu, Maritain en nog zoveel anderen. Hij nam actief deel aan de dialoog met andere religies, waarbij hij met name geïnspireerd was door de Japanse zen-meester Suzuki, terwijl hij contact onderhield met de Dalai Lama en met paus Johannes XXIII. Ook politiek en sociale actie hadden zijn aandacht. Tal van boeken publiceerde hij over contemplatie, het leven in eenzaamheid, Zen enz. De Bespiegelingen bevatten een selectie die Merton zelf maakte uit zijn dagboeken tussen 1956 en 1965, waar hij zelf ook weer nieuwe ideeën aan toevoegde, gepubliceerd 1966 als Conjectures of a Guilty Bystander. De vorige Nederlandse vertaling, Oplettende toeschouwer (1969), was al lang niet meer verkrijgbaar.

Boekomslag bespiegelingen van een schuldige toeschouwer van Thomas Merton
Boekomslag bespiegelingen van een schuldige toeschouwer van Thomas Merton

Nieuwe boeken