Dat Koninkrijk, verwachten we dat nog?

Vrijdagmiddag 29 november vond er een bijeenkomst plaats naar aanleiding van het nieuwe boek van prof. dr. Gerard Dekker Dat Koninkrijk, verwachten we dat nog?. Eén van de sprekers was prof. dr. Gerben Heitink. De volledige tekst van zijn lezing kunt u hieronder nalezen.

***

Graag wil ik Gerard Dekker van harte gelukwensen met de verschijning van zijn essay over het Koninkrijk. Een prikkelend en uitdagend boek, dat niet onbesproken mag blijven. Het klinkt als een klaroenstoot, waarbij ik moest denken aan een strofe uit een bekend Gezang: ‘Wek de dode christenheid uit haar zelfverzekerdheid’. Gerard Dekker in een profetische rol.
Met dit boek daagt hij de kerk uit om met nieuwe ogen naar ontwikkelingen in de samenleving te kijken en deze te verstaan in het licht van het komende Koninkrijk. Ik hoop dat theologen en kerkelijke gemeenten deze handschoen durven oppakken.
Ik maak een vijftal kanttekeningen bij dit boek, als blijk van waardering en bijdrage aan een verder gesprek.
1. Vooruitgang
Allereerst: Gerard Dekker gelooft in vooruitgang. Dat vind ik verrassend, want velen kennen hem vooral als de profeet van de secularisatie, door hem gedefinieerd  als achteruitgang van godsdienstigheid en kerkelijkheid. Daarmee heeft hij veel kerkelijke opinieleiders tegen zich in het harnas gejaagd. Dit nieuwe boek is heel anders. Het ademt een en al optimisme. Hoe kan dat? Is Gerard Dekker bekeerd?
Als dat zo is dan is dat te danken aan Bonhoeffer. In dit boek voegt hij aan het begrip secularisatie een nieuwe betekenis toe. Hij roept ons op ‘de gegroeide autonomie van mens en wereld anders dan tot nu toe te waarderen: niet als secularisatie in de zin van een toenemende ongodsdienstigheid, maar als mondig-wording, waardoor God ‘alles in allen’ wordt’ (125). Dit is naar mijn mening niet minder dan een spirituele omwenteling noemen?
2. Het Koninkrijk
Mijn tweede kanttekening heeft betrekking op Dekkers theologische interpretatie van ‘de Komst van het Koninkrijk’. Zo luidt de titel van het bekende boek van Herman Ridderbos. Het verscheen in 1950 en heeft destijds de gereformeerde prediking aanmerkelijk opgefrist. Het Koninkrijk van God is gekomen en het komt. Dat is de kern van de prediking van Jezus en in dit licht verstaat Dekker de Europese geschiedenis. Hij ziet in historische ontwikkelingen – om met Gijs Dingemans te spreken – de ‘stuwkracht’ van God.
Dit klinkt gewaagd, maar ik wil erop wijzen dat de interpretatie van Dekker theologisch zuiver blijft. Nergens identificeert hij politieke en maatschappelijke ontwikkelingen met het Koninkrijk van God. Hij bewaart eerbiedig afstand in het besef dat hij zich op glad ijs beweegt. Voorzichtig spreekt hij van ‘ontwikkelingen in de richting van het Koninkrijk’.
Dekker spreekt van een visioen. Zijn operationalisering van het Koninkrijk in Bijbelse termen reikt daarom verder dan de betekenis die Jezus zelf aan het Koninkrijk geeft. Dekker breidt dat begrip Koninkrijk voor mijn besef uit naar heel de Bijbelse toekomstverwachting. Ook de profetieën van Deuterojesaja, de brieven van Paulus en de Openbaring van Johannes worden erin betrokken. Het boek gaat over eschatologie en geschiedenis in een sociologische duiding van ‘de tekenen der tijden’.
Als theoloog vraag ik me af: Kan dat? Kun je zo met bijbelse teksten omgaan? Via de hermeneutiek hebben we deze vorm van schriftbewijs een beetje achter ons gelaten. En wat het Koninkrijk betreft lijkt me de tekstkeuze ook wat eenzijdig. Jezus roept ons niet op het Koninkrijk in kaart te brengen maar het Koninkrijk binnen te gaan. Jezus’ oproep heeft vooral een spirituele dimensie. Het schept ruimte voor wie gekleineerd worden, want laatsten worden eersten.
Het Koninkrijk werkt als een verborgen kracht, het blijft een geheimenis. Jezus spreekt daarom vooral in de taal van gelijkenissen. Wie oren heeft hore. Ik citeer als contrast deze gelijkenis: ‘Het is met het Koninkrijk als met een mens die goed zaad op zijn akker uitzaaide. Terwijl de mensen sliepen, kwam zijn vijand onkruid tussen het graan zaaien en vertrok weer.’ (Mt. 13, 24v.) Bij het opgroeien stellen knechten de vraag, die wij ook vaak stellen: ‘Vanwaar dat onkruid? Waar komt het kwaad vandaan?’ In deze wereld zijn goed en kwaad tot in de wortels met elkaar verstrengeld tot de dag van het oordeel. Voor Augustinus was dit een belangrijk gegeven in zijn visie op de geschiedenis. Mijn vraag luidt dan ook: Moet je in een operationalisering van het Koninkrijk niet ook het groeiende kwaad en het lijden een plaats geven? Het Koninkrijk roept verzet en tegenkrachten op.
Ik denk in dit verband aan een boek van Henk Berkhof, Christus de zin der geschiedenis. Het verscheen in mijn studententijd en maakte op mij een diepe indruk. Volgens Berkhof kunnen we in Jezus’ weg van het Koninkrijk twee historische lijnen onderscheiden: ‘Christus de gekruisigde in de geschiedenis’, de gemeenschap aan zijn lijden, de groei van het kwaad, de antichrist en daarnaast ‘Christus de opgestane in de geschiedenis’. Geeft Dekker voldoende ruimte aan die donkere kant van de geschiedenis? Goed en kwaad zijn tot in de wortels verstrengeld. Het is onbeschrijflijk wat mensen elkaar aandoen. Daarom gaat de proclamatie van het Rijk in Jezus’ woorden gepaard met een oproep tot bekering.
3. Europa en het christendom
Mijn derde kanttekening gaat over Dekkers visie op Europa. Ik heb daar onlangs
zelf een boek over geschreven, dat Gerard met instemming citeert, maar waarmee hij niet kan verbloemen dat onze basisconcepten verschillen. Dekker ziet met Bonhoeffer het christendom als dé cultuurvormende kracht van de Europese geschiedenis. De christelijke toekomstverwachting doorbrak ‘het cyclisch denken van de klassieken’ (7, 90). Dit lijkt me een onderschatting van de klassieke cultuur, die bepaald niet cyclisch dacht. Het toekomstgerichte teleologische denken over de geschiedenis hebben we te danken aan een filosoof als Aristoteles.
Het christendom met zijn Joodse wortels heeft zich naar mijn idee als vloedgolf over die klassieke cultuur uitgebreid. Dat maakte de Europese cultuur zo vruchtbaar. De apostel Paulus was met beide culturen vertrouwd, hij was – om met Cees den Heijer te spreken – ‘een man van twee werelden’ en kon zo de stichter van het Europese christendom worden.
In zijn boek ‘Bronnen van het Zelf’ laat de filosoof Charles Taylor zien hoezeer dit proces onze roots gevormd heeft. Juist die vermenging van beide tradities bepaalt het unieke karakter van de Europese cultuurgeschiedenis. We vinden deze stromingen terug in Katholicisme en Protestantisme, in Humanisme en Reformatie, in Verlichting en Romantiek.
Van een eenduidige christelijke cultuur is naar mijn mening nooit sprake geweest. Het is altijd een spanningsvol samenwonen geweest van tweeërlei geest: humanisme en christendom. Pas in de tijd van de Verlichting kwamen beide fundamenteel met elkaar in botsing. Dit constateren is van betekenis voor het vervolg van Dekkers boek: Het voor hem onbegrijpelijke christelijke verzet tegen allerlei nieuwe ontwikkelingen in de periode hierna. Daarover mijn vierde kanttekening.
4. Het verzet tegen vooruitgang
Dekker stelt dat de samenhang van christendom en cultuur definitief doorbroken is door de opkomst van wat Taylor noemt het ‘exclusieve humanisme’. De in die tijd opkomende autonomie wordt, aldus Dekker, vanaf het begin door het christendom ‘geduid en omschreven als in strijd met het christelijk geloof’ (99). Dit is voor hem – met een beroep op Bonhoeffer – het grote historische misverstand en de bron van verzet in christelijke en kerkelijke kring tegen nieuwe ontwikkelingen in de samenleving. De kerk zag de mondigheid als een bedreiging voor het gezag van God en durfde de menselijke autonomie niet aan.
Deze interpretatie lijkt me voor een deel juist, maar ik zou hier niet willen spreken van hét christendom. Dekker verwijst naar het Nederlandse Reveil, naar de stellingname van Da Costa en Groen van Prinsterer: Tegen de revolutie het evangelie. Christendom en Verlichting kwamen tegenover elkaar te staan. De eenheid binnen de cultuur werd doorbroken. Onder invloed van de Romantiek ontwikkelde zich in Nederland een religieuze subcultuur, die mede geleid heeft tot Afscheiding en Doleantie.
Maar de Negentiende Eeuw was een geestelijk meerstromenland. Het verzet tegen ‘de geest der eeuw’ was niet unaniem. De Groninger Richting, de Moderne Richting en de Ethische Richting hebben er alles aan gedaan om die band met de cultuur te bewaren. En de afwijzing van de democratie kwam niet van Kuyper die in  zijn Confidentie schreef: ‘het Christendom is democratisch naar aard en wezen…’.
Maar Dekker constateert terecht dat het verbond van conservatisme en orthodoxie de remmende krachten binnen de samenleving bevorderd heeft. In gereformeerde kring leidde de antithese tot een periode van anderhalve eeuw Verzuiling. Ook de Katholieken gingen in het defensief tegen alles wat men beschouwde als modernisme. Dat moest met een eed worden afgezworen.
Daarnaast waren ook andere ontwikkelingen in het spel. Ik denk aan de scheiding van kerk en staat die de kerken dwong zich te organiseren als aparte sociale verbanden door onderscheid te maken tussen leden en niet-leden. Zo kwamen bevolkingsgroepen tegenover elkaar te staan. Het leidde tot wat de socioloog Kaufmann noemt de ‘verkerkelijking van het christendom’.
Daarnaast was er de opkomst van de moderne wetenschap die gepaard ging met religiekritiek en de opkomst van het atheïsme. Ik denk aan Darwin, Feuerbach, Nietzsche, Marx en Freud. Er was in allerlei ontwikkelingen dus wel degelijk ook sprake van wat Taylor noemt ‘een revolte tegen God’.
Het is dus niet onbegrijpelijk, vind ik, dat christenen hiertegen in verzet kwamen. Niet alle autonomie is een vrucht van het Koninkrijk. In de Europese cultuur, die naar mijn mening dus op verschillende bronnen teruggaat, humanisme en christendom, werken wel degelijk ook antigoddelijke krachten. Goed en kwaad zijn tot in de wortels verstrengeld, denk aan ideologieën als het communisme en het nationaalsocialisme. Ook het huidige neo-liberalisme lijkt me in allerlei opzichten een dubieuze vrucht van onze cultuur.
5. Het theologisch perspectief
Met een vijfde kanttekening richt ik mij nog eens op het theologisch perspectief van het boek, om Gerard Dekker van harte bij te vallen in zijn positieve waardering van de cultuur. Theologie is niet bedoeld voor zwartkijkers.
Ik verwijs naar de verzoeningsleer van Karl Barth die hij schreef onder het motto van J.C.Blumhardt: Jesus ist Sieger. Onze wereld is principieel de eens en voor altijd in Christus verzoende wereld. Niet alle katten zijn grauw, volgens Barth. Daarom ontdekken we overal om ons heen ‘gelijkenissen van het Koninkrijk’. Barth wijst elke machtsoefening tegenover andersdenkenden af. Ieder mens, binnen en buiten de kerk, is voorwerp van Gods erbarmen en daarom virtueel en potentieel (zij het niet actueel) christen, of zij dat nu weten of niet. Elke bevoogding van andersdenkenden ziet hij als een motie van wantrouwen tegenover Gods handelen in Christus. Niet voor niets geldt Barth daarom als de theoloog van ‘de Doorbraak’ in het naoorlogse Nederland. Buskes, Banning en ook Joop den Uyl  hadden Barth goed begrepen.
Maar ook iemand als de gereformeerde theoloog Herman Bavinck was geen cultuurpessimist. Schrijvend over de komst van een nieuwe hemel en een nieuwe aarde vloeien de volgende woorden uit zijn pen: ‘Al wat waarachtig is, al wat edel is, al wat rechtvaardig is, al wat rein is, al wat liefelijk is, al wat wel luidt in de ganse schepping, in hemel en op aarde, wordt in de toekomstige Godsstad samengebracht, maar vernieuwd, herschapen. De substantie ervoor is in deze schepping aanwezig.’ Het zijn woorden die christenen en humanisten als muziek in de oren mogen klinken. En laten we naast Bavinck ook ‘De gemene gratie’ van Abraham Kuyper niet vergeten.
Dit alles neemt niet weg dat de theologie de handen vol heeft aan wat Dekker noemt ‘een andere geloofsvisie op God en op de werking van God in deze wereld, een andere visie op de verhouding tussen God en wereld en tussen God en mens’ (125). Op verschillende plaatsen verwijst hij naar het prachtige boek van Gijs Dingemans, De stem van de Roepende, waaraan hij het begrip stuwkracht ontleent. Dingemans zoekt aansluiting bij de procestheologie. Hij schrijft: ‘God is zelf geïncarneerd in de geschiedenis. God groeit met ons mee naar de toekomst’. Dat is – ik geef het toe – even wennen, maar het klinkt veelbelovend.
Er zijn dan ook goede theologische gronden om Gerard Dekker in zijn hartstochtelijk pleidooi voor het Koninkrijk hartgrondig bij te vallen!
Gerben Heitink
—
Prof. dr. Gerben Heitink was o.a. hoogleraar praktische theologie aan de Vrije Universiteit te Amsterdam (1988-2003).

Dat Koninkrijk, verwachten we dat nog?

Vrijdagmiddag 29 november vond er een bijeenkomst plaats naar aanleiding van het nieuwe boek van prof. dr. Gerard Dekker Dat Koninkrijk, verwachten we dat nog?. Eén van de sprekers was prof. dr. Gerben Heitink. De volledige tekst van zijn lezing kunt u hieronder nalezen. *** Graag wil ik Gerard Dekker van harte gelukwensen met de […]