De Bijbel bevrijden – interview met Cees den Heyer

In ‘Verlichte voorgangers’ portretteert Cees den Heyer twintig vertegenwoordigers van het Bijbels humanisme. Mannen die de Bijbel met nieuwe ogen lazen en tegenstrijdigheden ontdekten tussen Bijbel en dogma. Op Theoblogie een interview van Kees Posthumus met Cees den Heyer.

De leer van de transsubstantiatie, rooms-katholiek dogma bij uitstek, is zo’n voorbeeld. In de eucharistie veranderen brood en wijn in lichaam en bloed van Christus. Wie zoekt naar Bijbelse grond onder dit dogma, zal niet vinden. De verzoeningsleer, ook zo’n voorbeeld. Daarover later meer.

Waarom schreef u dit boek?

“Dit boek is anders dan mijn andere boeken. Mijn vak is Bijbeluitleg, daarover gingen mijn boeken. Dit lijkt meer een hobby. Ik las Jonathan Israels boek Radicale Verlichting. Daarin betoogt hij dat de Verlichting eerder dan de achttiende eeuw geboren werd, in Nederland, bij de Joodse schriftgeleerde Spinoza. Ik ben niet zo’n nationalist, maar dit boeide mij. Eerder had ik tijdens een studieweek voor filosofen al gesproken over Spinoza en de Bijbel. Ik las wat hij over de Bijbel schreef en raakte daarvan diep onder de indruk. Zijn gedachtegoed zou pas eeuwen later gemeengoed worden in de Bijbelwetenschap. Spinoza was zijn tijd ver vooruit.

Daar kwam in 2009 het Calvijnjaar bij. Het stoorde mij dat Trouw, de krant die ik vanaf mijn jeugd al lees, en andere media zoveel aandacht hadden voor Calvijn. Natuurlijk, calvinisme is een belangrijke stroming in Nederland. Maar er is ook een andere traditie, het Bijbels humanisme: Erasmus, Hugo de Groot, Spinoza. Ik dacht: zal ik daar eens over schrijven?”

Den Heyer zoekt de rust van zijn studeerkamer, pakt zijn pen en zet een CD op. “Ik schrijf bijna alles met Bach – heerlijke muziek. De pianosonates van Beethoven kunnen ook. Ik hou van Mahler, maar dat kan ik beter niet doen: te heftig. De regelmaat, de rust, de schoonheid van Bach; misschien mag je het niet zo gebruiken, maar het werkt.” Zelf liefhebber van biografieën en geschiedenis, besloot Den Heyer de ruimzinnige Bijbels-theologische stroming te presenteren in de levensverhalen van de hoofdrolspelers.

Wat is het punt van Bijbels humanisten?

“Zij ontdekken dat de Bijbel mensenwerk is; geschreven door mensen, in een bepaalde tijd, in een bepaalde situatie. Niet uit de hemel komen vallen, ontstaan gedurende eeuwen. Veel van wat er in de Bijbel staat moet je niet letterlijk nemen, maar symbolisch lezen, als een metafoor. Als kind leerde ik dat Methusalem werkelijk 969 jaar werd. Dat is niet aannemelijk. Zeven scheppingsdagen? Wandelen over het water?

Later, in de negentiende eeuw, ontstaat wat theologen noemen het historisch-kritisch onderzoek. We leren dat de schrijvers van Bijbelboeken gebruik maken van verschillende bronnen. Er ontstaan nieuwe inzichten, bijvoorbeeld dat er na Jesaja 40 een tweede Jesaja aan het woord komt. Dat de evangeliën zijn geschreven ná de brieven van Paulus, die niet allemaal van Paulus zijn. Dat het evangelie volgens Marcus stopt bij 16 vers 8 en dat de toevoeging van later datum is. En ga zo maar door.”

Waar koos u de voorgangers op uit?

“Het zijn geleerde mensen die iets over de Bijbel zeggen. Hun ontdekkingen bij de studie van de Schrift leidden tot een botsing met de kerkelijke leer. Zij onderzoeken de Bijbel, maar zullen hem nooit afschrijven. Onafhankelijke denkers, mensen die tegen de stroom in durven gaan. Tolerant, vanuit de ontdekking dat de ene waarheid niet bestaat. Geen vechters, maar vaak gedwongen te vechten. Hun lot is dikwijls droevig: afgezet, gevangen gezet, verbannen, gevlucht, geïsoleerd. Zo gaat de kerk om met afwijkende meningen.”

Een voorbeeld?

“Balthasar Bekker, zeventiende eeuw. Zijn vader kwam uit Duitsland en was predikant in Groningen. Hij vertrouwde het onderwijs niet toe aan de schoolmeester en onderwees zijn zoon zelf. Hij leerde hem: je moet met eigen ogen zien. Dat deed hij. In zijn boek De onttoverde wereld stelt hij: duivels en demonen in de Bijbel, daar moet je niet in geloven. Dat moet je niet letterlijk nemen, die bestaan niet echt. Zijn boek werd in heel Europa vertaald en droeg bij aan het einde van de heksenvervolgingen. Vanwege zijn verlichte ideeën werd hij afgezet als predikant. Maar de Staten bleven hem doorbetalen en hij had het niet slecht.”

Zijn de ideeën van uw verlichte voorgangers en de historisch-kritische methode gemeengoed in de kerk?

“Dat is lastig te zeggen. Steeds opnieuw rijst er verzet tegen moderne theologie. Nu bijvoorbeeld in de evangelische beweging, die de Bijbel vaak letterlijk neemt. Tijdens een lezing ergens in het land was er altijd wel iemand, die opstond en zei: ‘U zegt dat allemaal wel aardig, maar als we de Bijbel niet meer letterlijk nemen, waar blijven we dan?’ Angst voor een gapend gat, angst dat je alles verliest, wanneer je een zekerheid opgeeft. Alsof dan het kaartenhuis in elkaar stort.

Maar er stond ook altijd iemand op die vroeg: ‘Waarom legt onze dominee dat niet uit in zijn preek? Hebt u ze dat nooit geleerd?’ Aan hun opleiding ligt het niet. Misschien is het angst voor een mogelijk conflict in de gemeente. Bovendien moet je goed in de materie thuis zijn. Niet elke predikant heeft Bijbelwetenschappen op zijn favorietenlijstje staan.”

Wel een goede vraag: ‘Waar blijven we dan?’

“Een pasklaar antwoord heb ik niet. De consequentie van de moderne visie op de Bijbel is dat geloof verandert, ruimer wordt. Dogma’s verdwijnen. Je kunt anderen niet opleggen hoe ze moeten geloven. Dogma’s en de kerkelijke leer willen eenheid bewerkstelligen, vaak onder invloed van politieke ontwikkelingen. Maar de Bijbel is veelkleuriger.

Ik vind ‘ketters’ een fout woord. ‘Verlichte voorgangers’ is een betere term

Cees den Heyer

In de eerste eeuwen vond er een heftige strijd plaats over de vraag ‘wie is Jezus?’; de christologische strijd, buitengewoon fascinerend. Uiteindelijk rolt daar een eensluidend officieel kerkelijk dogma uit, maar de Bijbelse traditie is veelkleuriger. Verwarrend veelkleurig soms. Ik vind die veelkleurigheid wezenlijk. De Bijbel is een menselijk document van grote waarde en grote schoonheid, geschreven vanuit menselijke ervaringen. Ik zal nooit zonder Bijbel kunnen, maar ik zal altijd proberen de Bijbel te bevrijden van het raster dat dogma en kerkelijke leer erover heen leggen.

Het lukte nooit, het zal de kerk niet lukken, om de deksel op de pot te houden. Je kunt de ontwikkelingen niet tegenhouden. Er zullen altijd mensen zijn die deze zogenaamde eenheid op goede gronden zullen betwijfelen. De kerk noemt hen ketters, ik vind dat een fout woord. ‘Verlichte voorgangers’ is een betere term.”

De verhalen van verlichte voorgangers raken uw eigen verhaal.

“Zeker, het verhaal van eeuwen en mijn eigen verhaal schuiven in elkaar. Theologie studeren begint met een traditioneel geloof, maar rukt je tegelijkertijd uit je vertrouwde kaders en brengt je aan het twijfelen. In 1997 verscheen mijn boek, waarin ik stelde dat de officiële verzoeningsleer niet te vinden is in de Bijbel: Verzoening. Bijbelse notities bij een omstreden thema. Ik constateerde dat er in de Schrift zeker gedachten staan over de dood van Jezus. Maar dat is beslist geen eenheid, zoals het kerkelijk dogma impliceert. Johannes schrijft er heel anders over dan Paulus.

De heisa over mijn boek in de gereformeerde kerken verraste mij volledig. Noem het naïef, dat was het ook. Ik had een verdedigbaar verhaal, op goede Bijbelse gronden, maar ik werd ‘een kwestie’: de kwestie Den Heyer. Ik heb dit conflict nooit gezocht. Het ontstond en sleepte mij mee. Daarna heb ik de luwte gezocht, die ik vond bij de doopsgezinden. Hun voorman, Menno Simons, staat ook in dit boek met zijn verzet tegen de kinderdoop.”

Cees den Heyer (1942) was hoogleraar Nieuwe Testament en Bijbelse Theologie aan de Theologische Universiteit Kampen en docent aan het Doopsgezind Seminarium in Amsterdam.

De Bijbel bevrijden – interview met Cees den Heyer

In ‘Verlichte voorgangers’ portretteert Cees den Heyer twintig vertegenwoordigers van het Bijbels humanisme. Mannen die de Bijbel met nieuwe ogen lazen en tegenstrijdigheden ontdekten tussen Bijbel en dogma. Op Theoblogie een interview van Kees Posthumus met Cees den Heyer. De leer van de transsubstantiatie, rooms-katholiek dogma bij uitstek, is zo’n voorbeeld. In de eucharistie veranderen […]