Een pijnlijk actueel boek – door Evert van der Veen

Kerksluiting is een onderwerp van deze tijd. Helaas, zullen mensen in de meeste gevallen verzuchten wanneer het een gedwongen afscheid betreft van een gebouw waaraan mensen dierbare herinneringen bewaren. In een klein aantal gevallen valt het sluiten van een kerk minder zwaar wanneer er sprake is van nieuwbouw.
Het boek Meer dan hout en steen begeleidt dat hele intensieve proces dat veel van alle betrokkenen vraagt: kerkenraad, predikant, College van Kerkrentmeesters maar zeker ook de gemeenteleden. Veel praktische en feitelijke informatie is door alle hoofdstukken heen verwerkt en daarom is dit boek van belang voor iedere gemeente die hier – noodgedwongen – mee te maken krijgt.
Het boek begint met enkele veelzeggende cijfers die de ernst van de situatie illustreren. Van 1970 – 2010 zijn er in Amsterdam 30 kerkgebouwen gesloten. Deze stad is daarin exemplarisch voor wat zich inmiddels overal in het land voordoet. Waren het eerst de grote steden in het westen, inmiddels hebben ook steden ‘in de provincie’ hiermee te maken en ook kleinere plaatsen overal in het land zien zich genoodzaakt het aantal kerkgebouwen terug te brengen.
De afgelopen jaren is er de nodige praktijkervaring opgedaan en dit boek is daar de vrucht van. De schrijvers beschouwen het als hun taak om die kennis te bundelen en beschikbaar te stellen: ‘We willen met dit boek graag ook een plek toebedelen aan de ervaringen die geloofsgemeenschappen met de sluiting of het vinden van een nieuwe bestemming van hun kerkgebouw hebben opgedaan’, pag 13.
Daarom is er veel ruimte gegeven aan impressies van gemeenten die met kerksluiting te maken hebben gehad. Deze cursief gedrukte teksten tekenen de sfeer, halen de abstractie van procedures en regels dichterbij en leggen de belangrijke koppeling tussen kerkgebouw en mensen. Terloops wordt opgemerkt dat er in de periode 2000 – 2007 ook 115 nieuwe kerken in ons land zijn gebouwd.
De schrijvers van dit boek pretenderen geen blauwdruk of ideaalbeeld te schetsen. Ze reiken wel gegevens aan die van belang zijn, brengen procedures in kaart, wijzen op valkuilen en aandachtspunten waar ieder zijn voordeel mee kan doen.
Het boek zet in met de achtergronden van kerksluiting, gegevens die we vanuit andere literatuur ook wel kennen: de brede context van de secularisatie, vergrijzende wijken en daardoor ook kerkelijke gemeenten, afnemend kerkgang, krimpende ledentallen. Er is een afstand gegroeid tussen geloven en kerkelijke betrokkenheid. Waar dit vroeger een vanzelfsprekende eenheid vormde, is dit nu uit elkaar gegroeid. Geloof is geïndividualiseerd en dat doet afbreuk aan de kerkelijke gemeenschap waarop een kerkgebouw in geestelijk opzicht is gefundeerd.
‘De kerk heeft haar vanzelfsprekende plaats in de levensloop van de enkeling totaal verloren. Het lidmaatschap is een zaak van een bewuste beslissing geworden. Kerkverlating maar ook het toenemend selectieve omgaan met het kerkelijke aanbod, zowel met betrekking tot de samenkomsten als ten aanzien van de bijzondere kerkelijke vieringen (doop, huwelijk, begrafenis) zijn te begrijpen vanuit deze verandering van de aard van de binding’, pag 59.
Miskotte zag na de oorlog al in dat de boodschap van de kerk voor velen niet meer van ‘onvervangbare waarde’ was en dat zijn profetische woorden geworden. Mooi is het citaat uit het Friesch Dagblad n.a.v. de kerksluiting in Leeuwarden:
‘Het geloof klopt niet in steen, hout en koper, maar in de harten van mensen. Hoe krachtiger de hartslag van het geloof van kerkmensen, hoe krachtiger het vermogen van de kerk tot behoud van mensen en tot werving van mensen’, pag 64.
Handig is de puntenschaal om tot een afgewogen beoordeling van een kerkgebouw te komen. Belangrijke aspecten zoals missionaire uitstraling, geschiktheid voor kerkelijke vieringen, ontmoetingsruimte komen elk met een groot aantal subvragen aan de orde en leiden tot een eindwaardering van het kerkgebouw.
Het feit dat de helft van de 7000 kerkgebouwen een beschermd rijksmonument is, maakt de procedure van sluiting of herbestemming complexer. Hier wordt veel praktische informatie gegeven over o.a. de monumentwet die in dit kader van belang is.
Veel moeite in de gemeente kan worden voorkomen wannneer men vanaf het allereerste begin luistert naar het advies van de Task Force Toekomst Kerkgebouwen:
‘Betrek burgers, mobiliseer het lokale draagvlak voor kerkgebouwen. Voorkom besluitvorming in kleine kring over toekomst of sloop van kerkgebouwen; dit beperkt de toekomstkansen voor kerkgebouwen en daarmee de leefbaarheid van wijken en dorpen onnodig’, pag 137 – 138.
Het proces zelf wordt helder en uitvoerig beschreven en steeds verlevendigd met impressies vanuit de praktijk. Belangrijk is ook om weerstand tussen sluiting te zien vanuit betrokkenheid van mensen. Er wordt dan ook op gewezen op de rol die leidinggevenden hierbij innemen: enerzijds bewaken zij het proces, anderzijds hebben zij oog voor de mensen. Het is vaak een kwetsbare balans!
Een zinvol boek dat jammer genoeg moest verschijnen maar wel zijn diensten kan bewijzen en daarom de naam handboek verdient.
Harry Bisseling, Henk de Roest & Peet Valstar (red): Meer dan hout en steen. Handboek voor sluiting en herbestemming van kerkgebouwen. Boekencentrum Zoetermeer, 311 pag. € 24,50

—
Evert van der Veen, predikant Protestantse Gemeente Nunspeet is vaste recensent op Theoblogie. Hij recenseert ook voor Nederlands Dagblad en Christelijk Weekblad.

Een pijnlijk actueel boek – door Evert van der Veen

Kerksluiting is een onderwerp van deze tijd. Helaas, zullen mensen in de meeste gevallen verzuchten wanneer het een gedwongen afscheid betreft van een gebouw waaraan mensen dierbare herinneringen bewaren. In een klein aantal gevallen valt het sluiten van een kerk minder zwaar wanneer er sprake is van nieuwbouw. Het boek Meer dan hout en steen […]