Eerst komt de liefde, dan de theologie

“Er is een melodie die Borgman laat klinken, op ‘jazzy wijze’, vernieuwend, improviserend, ‘biddend met het verstand’.” Dat schrijft Bep van Muilekom over Alle dingen nieuw. Wat schreef ze nog meer in haar recensie? Lees hier verder over de theologie volgens Borgman.

Dit is een bijdrage n.a.v. Alle dingen nieuw

In Alle dingen nieuw presenteert Erik Borgman een katholieke theologie die in het hart van de hedendaagse cultuur al denkend het christelijk geloof presenteert dat God liefde is. Daarvoor gaat hij in gesprek met een brede waaier aan denkers en wetenschappers, kunstenaars en mystici uit heden en verleden. Dit eerste deel onderzoekt waar de theologie begint en wat theologie op het oog heeft. Theologie opent de wereld als plaats van verlangen naar God, die in dit verlangen zijn aanwezigheid toont.

De eerste ervaring met het boek

Als ik het kloeke boek van Erik Borgman bij wijze van eerste kennismaking vluchtig doorblader en de literatuurlijst en het personenregister bekijk, belooft het me een veelzijdige leeservaring. Mijn oog scant een keur aan theologen en filosofen, kunstenaars en mystici, denkers en dichters, een intrigerend bont gezelschap.

Ik lees als eerste het nawoord waarin Borgman zich verklaart tot navolger van Thomas van Aquino. Hij wil, evenals zijn Dominicaanse medebroeder in de dertiende eeuw, een nieuw perspectief bieden op wat theologie, ‘de denkende gestalte van het geloof’ is, doet en bewerkt. ‘Een theologische visie voor de 21ste eeuw’, luidt de ondertitel van dit eerste, inleidende deel van wat een driedelige studie moet worden. Titel en ondertitel getuigen van een hoge ambitie. Zware kost, voer voor theologen, denk je als leek.

Heilig vuur

Ik las het op mooie Pinksterdagen in de buitenlucht en ondanks de warmte hield het mijn ogen open en de geest wakker. Eenmaal bij het begin begonnen werd ik al snel meegevoerd door het heilig vuur van de auteur. Zeker, het is een diepzinnig boek van een erudiet auteur, maar nergens onnodig zwaarwichtig. De levendige stijl van schrijven, de sprekende voorbeelden en de persoonlijke betrokkenheid maken het transparant, ’helder als een raam waartegen een hommel zijn kop stoot’, om het met een door Borgman geciteerde versregel van de Poolse dichteres Anna Kamieńska te zeggen. Het laat zich moeilijk samenvatten, net zo min als een gedicht zich tot een eenduidige boodschap laat reduceren, Borgman verkent het theologisch terrein met poëtische verbeeldingskracht.

Een spoor van kruimels

Er gaan veel stemmen op in dit boek, niet alleen van theologen, de spirituele krachtpatsers tegenover wie Borgman zijn positie bepaalt, maar ook van figuren die zich in obscure uithoeken van het religieuze en culturele domein ophouden, in de voetnoten van de geschiedenis. Borgman werpt licht op hun bestaan, zij vormen een spoor van kruimels die de weg van Christus doen oplichten in onze dagelijkse en voor velen grauwe, gruwelijke werkelijkheid.

Zo citeert Borgman uit het ontroerende dagboek van John McNamee, een priester in een verpauperde buurt in Philadelphia, wiens eigen, innerlijke leven de chaos waarin hij leeft weerspiegelt. Zijn bestaan is teruggebracht tot de kale essentie: hij blijft waar hij is en deelt het lastige leven van zijn parochianen zo goed en zo kwaad als het gaat. Hij wordt werkelijk een van hen.

God laat zich kennen in de ervaren afwezigheid, in het verlangen naar zijn aanwezigheid, zegt Borgman. God omvat heel onze werkelijkheid en de werkelijkheid is van Gods aanwezigheid doortrokken. Hij is bezig alle dingen nieuw te maken.

Hij citeert uit de autobiografie van Caryll Houselander, een excentrieke Engelse kunstenaar uit de eerste helft van de 20ste eeuw. Zij ervaart de aanwezigheid van Christus midden in de stad, in een volle metro waar mensen van allerlei slag zich verdringen. ‘Niet alleen was Christus in hen allemaal aanwezig, in hen levend, in hen stervend […] maar omdat Hij in hen was, en omdat zij hier waren, was de hele wereld hier ook, in deze metro.’

Bidden met het verstand

Alle dingen nieuw is een ‘polyfonisch’ werk, een dialoog met een veelheid van stemmen, zonder dat die stemmen door de auteur worden gesmoord door ze te onderwerpen aan een abstracte theorie, een systematische theologie. Er is wel een samenhang, een melodie die Borgman laat klinken, op ‘jazzy wijze’, vernieuwend, improviserend, ‘biddend met het verstand’. Hij legt avontuurlijke verbanden, bijvoorbeeld tussen literatoren als Toni Morrison, James Joyce, Joris-Karl Huysmans en de theoloog John Henry Newman. Het is in de bonte werkelijkheid van alledag, in de kakofonie van stemmen en geluiden, in het roepen en schreeuwen, in het bidden als aanroep van Gods aanwezigheid, waarin de stem van God zich verbergt. De ‘roeping van de theologie’ is een toewijding ‘aan wat zich op verborgen wijze meldt en vanwege het ultieme en omvattende belang ervan niet ongezegd mag en kan blijven,’ aldus Borgman. En: ‘Alles in dit boek is hiervan afhankelijk; dat wij te zeggen krijgen wat wij zelf niet begrijpen, maar dat zich aan ons te kennen geeft en ons langs wegen leidt die wij niet kennen, en die aldus onze liefde wekt – en vandaaruit ons geloof en onze hoop.’

Eerst komt de liefde, dan de theologie.

‘Alle dingen nieuw’ is een geïnspireerd en inspirerend boek dat verlangend doet uitzien naar wat komen gaat.

Bep van Muilekom

Meer lezen over Alle dingen nieuw? Bekijk ook de pagina met reacties op het boek!

Meer actuele boeken over theologie:

Eerst komt de liefde, dan de theologie

“Er is een melodie die Borgman laat klinken, op ‘jazzy wijze’, vernieuwend, improviserend, ‘biddend met het verstand’.” Dat schrijft Bep van Muilekom over Alle dingen nieuw. Wat schreef ze nog meer in haar recensie? Lees het hier.