Menu

Van der Heijden e.a. – Samen Jong

Jonna van den Berge-Bakker&Marten van der Meulen

Hoe Samen Jong kerken moedeloos kan maken

De hertaling Samen Jong [1] trekt de aandacht van alle kerken die een strohalm zoeken om zichzelf uit het moeras van secularisatie en kerkverlating te trekken. Helaas gaat het boek veel kerken niet helpen, en sommige kerken zelfs nog moedelozer maken. We delen een aantal dingen die we waarderen aan het boek, maar laten ook zien waar het boek kerken niet helpt. Ten slotte formuleren we waar wij denken dat kerken – ook de wiebelige, kleine, vergrijsde gemeenten waar er zoveel van zijn in Nederland –  nieuwe moed uit kunnen putten.

Wij zijn beiden verbonden aan de Protestantse Theologische Universiteit (als student en docent), werkzaam in de Protestantse Kerk in Nederland en betrokken bij onze eigen lokale kerken. Dit artikel schrijven we op persoonlijke titel. Wat we zeggen is gebaseerd op onze ervaring met de kerk en het doen van onderzoek, met name naar kleine en kwetsbare geloofsgemeenschappen. Onze ervaring met deze kerken kleurt ons perspectief.

Samen Jong is een contextualisatie van het Amerikaanse boek Growing Young [2]. Dit boek is gebaseerd op onderzoek naar Amerikaanse kerken die veel jonge mensen trekken [3]. Deze kerken is gevraagd wat hun best practices zijn. Op basis van dat onderzoek zijn zes strategieën geformuleerd. In het Nederlandse Samen Jong worden deze strategieën ‘waarden’ genoemd. De waarden zijn:

  1. Prioriteit geven aan jonge generaties
  2. Jezus’ boodschap serieus nemen
  3. Hart voor jongeren hebben
  4. Verantwoordelijkheid geven
  5. Een warme gemeenschap vormen
  6. Beste buren zijn

Het Nederlandse Samen Jong gebruikt het onderzoek en framework van Growing Young, maar heeft het aangepast aan de Nederlandse context. Zo zijn er voorbeelden uit het boek afkomstig uit Nederland.

Wat er goed is aan Samen Jong

Als eerste een aantal dingen die we waarderen aan Samen Jong: (1) Het boek biedt praktische handvatten voor gemeenten om met verschillende generaties samen een geloofsgemeenschap te vormen. (2) Daarnaast spreekt het waarderend over wat en wie er in deze geloofsgemeenschappen al aanwezig is. Als er kinderen en jongeren in een geloofsgemeenschap zijn, is het zeker belangrijk hen te waarderen én mee te laten doen in alles van de gemeenschap. (3) Het boek is geschreven met hulp van mensen die dicht op de kerkelijke praktijk staan én wordt ondersteund door een netwerk waarin uitwisseling en reflectie een plaats krijgt.

Waarom vinden we het dan nodig om kritiek te uiten op Samen Jong? Alles wat kinderen en jongeren meer ruimte in de kerk geeft is toch mooi meegenomen?

De dubieuze aanname van Samen Jong

Laten we beginnen met een plaatje van Samen Jong zelf [4]. Je vindt dit niet in het boek, maar wel op de website van Samen Jong en het illustreert wat er misgaat. Een kerk die jonger wordt, is goed bezig en vergrijzing moet je te allen tijde zien te voorkomen. Sterker nog, een kerk die vergrijst, beweegt volgens het plaatje zelfs weg van het kruis. Dit plaatje maakt duidelijk wat de onderliggende aanname van Samen Jong is: een bloeiende kerk is een kerk met kinderen en jongeren.

Natuurlijk vinden wij het ook geweldig als er kinderen en jongeren in de kerk zijn en zich daar thuis voelen. Maar de aanwezigheid van kinderen en jongeren is niet de maatstaf voor een bloeiende kerk.

Een bloeiende kerk is – heel simpel gezegd – een kerk die beantwoordt aan haar roeping. Die roeping is om deel te nemen aan Gods missie in de wereld. De kerk is dus niet in eerste plaats op zichzelf gericht, maar op het Koninkrijk van God. Voor bloei maakt het niets uit of een kerk groot of klein, of jong of oud is. 20 ouderen met een gemiddelde leeftijd van 75 die onderdak geven aan vluchtelingen van het grasveld in Ter Apel zijn mogelijk een bloeiendere kerk dan een gemeenschap waar op zondag 500 mensen met een gemiddelde leeftijd van 25 bij elkaar komen, maar vergeten wat hun roeping is.

Een bloeiende kerk is – heel simpel gezegd – een kerk die beantwoordt aan haar roeping. Die roeping is om deel te nemen aan Gods missie in de wereld.

De auteurs van Samen Jong voelen zelf ook aan dat jeugdigheid als criterium voor bloei niet klopt. Ze richten zich naar eigen zeggen op het versterken van verbinding tussen generaties. Toch komt Samen Jong niet los van het idee jong = bloei. Dat kan ook bijna niet anders. Het is dé aanname onder het onderzoek van Growing Young. De Amerikaanse onderzoekers keken vooral naar kerken die veel jonge leden of een groeiend aantal jongeren hadden. Deze kerken vroegen ze vervolgens hoe zij werkten. Het team van Growing Young onderzocht dus succesvolle kerken, waarbij de definitie van succes was: veel jongeren.

Ze selecteerden ook vooral grote kerken. 87% van de kerken die onderzocht waren hadden meer dan 250 actieve deelnemers. Het gaat dus om kerken die relatief veel mogelijkheden hebben voor jeugdwerk, zoals bijvoorbeeld het aanstellen van jeugdwerkers of het organiseren van speciale activiteiten. Zowel voor Amerikaanse als Nederlandse begrippen is dit geen goede representatie van de gemiddelde kerk. In de VS heeft 69% van de kerken minder dan 100 deelnemers [5]. In Nederland ligt het gemiddelde aantal deelnemers vermoedelijk eerder rond de 150 deelnemers [6].

Kortom, het is de vraag of de resultaten van dit onderzoek zo bruikbaar zijn. Methodologen noemen dit wel: ‘bullshit in, bullshit out’. Als de aannames van je onderzoek niet kloppen, kloppen de resultaten ook niet.

Samen Jong doet zijn best om van de aanname van Growing Young af te komen. Regelmatig worden er zinnen gebruikt als dit: 

‘In Samen Jong benadrukken we dat het vergroten van het aantal jongeren niet het doel is van gemeenteopbouw. Het doel van gemeenteopbouw is dat de gemeente of parochie steeds meer op Christus gaat lijken en Hem vertegenwoordigt in wijk en wereld.’(9)

Ondanks deze disclaimers lukt het niet om los te komen van de uitgangspunten van het onderzoek. Uit allerlei kleine zinnen, in gebruikte voorbeelden en tussen de regels door blijkt dat de koppeling jong = bloei ook in Samen Jong sterk aanwezig blijft.

‘Onze ervaring is dat dit heel goed werkt. Gezinnen komen, soms ook gezinnen die al waren afgehaakt in het dorp, en het aantal gezinnen dat komt, groeit.’ (31)

‘Een aantal jonge mensen gingen toen belijdenis doen, en daar werd de hele gemeente blij van. Later werden zij ouders van kinderen die weer gedoopt worden. Je ervaart dan met elkaar aan den lijve dat het werkt: dat een bloeiende, groeiende kerk kan bestaan.’ (41, 42)

Het blijkt ook uit de waarden die het hart van het boek vormen. Uiteindelijk zijn de waarden van Samen Jong bedoeld om een bloeiende kerk te worden. De waarden staan dus niet ten dienste van de missie van de kerk (het Koninkrijk van God), maar ten dienste van de groei en de verjonging van de kerk zelf. Daarmee wordt het vergroten van het aantal of aandeel jongeren wél het impliciete (en soms expliciete) doel.

Hoe kerken moedeloos kunnen worden van Samen Jong

De benadering van Samen Jong gaat kerken ook moedelozer maken. Deze verleidt kerken om vooral aandacht voor zichzelf te hebben. Bovendien instrumentaliseert Samen Jong mensen. Kinderen, jongeren en gezinnen heb je nodig om een bloeiende kerk te zijn of te worden. Volgens dit citaat zijn het immers de jonge mensen die andere jonge mensen aantrekken:

‘In het Growing Young-onderzoek ontdekte men dat als er meer jonge mensen en gezinnen in een gemeente komen, die gemeente ook op andere gebieden groeit: er komen meer vrijwilligers, er zijn meer mensen die financieel bijdragen en er is meer levendigheid en energie. Bovendien willen jongeren en gezinnen graag bij een kerk horen waar andere jongeren en gezinnen zijn en waar echt aandacht voor hen is. Een kerk waar veel gezinnen komen, trekt dus ook andere gezinnen aan. En niet alleen andere gezinnen, maar ook ouderen die houden van de levendigheid van jongeren. Tegelijkertijd deden er kerken aan het onderzoek mee die behoorlijk vergrijsd waren, maar die door bewust ruimte te maken voor jongeren en gezinnen toch in staat waren deze groep aan te trekken.’(21)

De kernwaarden zetten je als kerk dus vooral aan het werk. Voor je het weet ben je als een kat die eindeloos haar eigen staart achterna zit.

Matteüs 18: een houding van ontvangen

Kan het ook anders? Ja. En om dat uit te leggen, gebruiken we Matteüs 18, het verhaal waarin Jezus een kind in het midden zet. Samen Jong neemt zelf ook dit verhaal als startpunt om de eerste en belangrijkste kernwaarde, ‘prioriteit geven aan jonge generaties’, te illustreren.

Het verhaal draait om de vraag wie de grootste in het Koninkrijk van de hemel is. Jezus zet als antwoord een kind in het midden en zegt dat wanneer je niet wordt zoals een kind, je het Koninkrijk niet binnen zult gaan. Als je een kind ontvangt, ontvang je Christus zelf. Het is de vraag of Jezus vandaag de dag nog steeds een kind in het midden zou zetten. Een kind was in die tijd ongezien en ongehoord en speelde geen rol van betekenis. De meeste kinderen zijn in onze tijd (gelukkig!) niet degenen die over het hoofd worden gezien of niet worden gehoord. We kunnen ons voorstellen dat Jezus nu iemand die in Ter Apel op het gras slaapt in het midden zou zetten, iemand die wordt bedreigd met een huisuitzetting, een drugsverslaafde op zoek naar weer een plek om te slapen of wie weet een kind dat onterecht uit huis is geplaatst tijdens de toeslagenaffaire.

Het gaat dus niet om leeftijd, maar om aandacht voor het onaanzienlijke. Het gaat ook niet om jezelf, maar om de ander. En het gaat ook niet om wie de centrale plaats in de kerk moet krijgen – het lijkt erop dat Jezus het idee van een ‘centrale plaats’ überhaupt ondergraaft. Matteüs 18 is een uitnodiging om mensen – vluchtelingen, daklozen, ouderen en buurtbewoners, maar ook kinderen en jongeren – te ontvangen. Die houding van ontvangen is de sleutel, omdat je als kerk dan Christus ontvangt en zelf gered wordt van je angst en moedeloosheid.

Het gaat dus niet om leeftijd, maar om aandacht voor het onaanzienlijke. Het gaat ook niet om jezelf, maar om de ander.

Samen Jong kan uiteindelijk, met alle goede dingen die over het boek te zeggen zijn, een struikelblok voor kerken zijn om Christus te ontvangen. Het zet kerken in een doe-modus, die gericht is op henzelf. In Samen Jong moet de kerk zelf aan het koninkrijk bouwen of het zichtbaar maken en Christus vertegenwoordigen. De kerk is de acterende partij. Vermoeidheid en werkgerechtigheid liggen daarom op de loer en brengen kerken dus verder in de problemen. Samen Jong zou er zomaar voor kunnen zorgen dat we zo druk zijn met de kerk en haar samenstelling, dat de aandacht wordt afgeleid van waar we Christus kunnen ontvangen.

Overigens staat Samen Jong niet alleen in deze manier van denken over de kerk. De taal van ontvangen is sowieso niet vaak aanwezig in veel van de vernieuwingsprogramma’s en verbeteractiviteiten die je in kerken vindt.  

Een boek als Samen Ongedocumenteerd, Samen Terminaal of Samen Arm klinkt vast minder aantrekkelijk dan Samen Jong. En we vermoeden dat zo’n boek in dezelfde valkuil zou stappen. Maar tijd steken in het nabij zijn van stervenden of het optrekken met ongedocumenteerden is voor veel kerken misschien een betere optie dan zich blind staren op verjonging. En grappig detail: juist dat zal ook aantrekkelijk zijn voor nieuwe mensen en voor de jongeren van de eigen gemeente. Want er is weinig dat zo goed ‘werkt’ als een geleefd geloof. We gunnen daarom kerken de openheid en ontspannenheid om in degenen die op hun pad komen, of dat nu jonge mensen zijn of niet, Christus zelf te ontmoeten. En dan kan het zomaar zijn dat je kerk op wonderlijke, ongedachte manieren vernieuwt.

Deze recensie is geschreven door Jonna van den Berge-Bakker en Marten van der Meulen.


Sabine van der Heijden, Vincenza la Porta, Jan Wolsheimer, Martine Versteeg. Samen Jong. Kernwaarden van een kerk met alle generaties. Utrecht: KokBoekencentrum, 2022. 160 pp. €18,99. ISBN 9789043537612 .

Voetnoten

[1] Heijden, Sabine van der, Vincenza La Porta, Martine Versteeg, en Jan Wolsheimer. Samen jong: kernwaarden van een kerk met alle generaties. Utrecht: KokBoekencentrum Uitgevers, 2022.

[2] Powell, Kara, Jake Mulder en Brad Griffin. Growing young: Six Essential Strategies to Help Young People Discover and Love Your Church. Baker Books, 2016.

[3] Meer informatie over het Amerikaanse onderzoek is te vinden op: https://churchesgrowingyoung.com/

[4] Het plaatje is hier te vinden: https://www.missienederland.nl/brengleven/artikel/2022/02/02/Zes-kernwaarden-voor-een-kerk-met-alle-generaties (voor het laatst geraadpleegd op 2 november 2022)

[5] Thumma, Scott. ‘Exploring the Dynamics and Challenges of Congregational Size.’ Theology Today 78, no. 3 (2021): 285–96. https://doi.org/10.1177/00405736211030245.

[6] Gegevens over actieve deelnemers bij lokale kerken zijn lastig te verkrijgen. De meeste kerken houden alleen ledengegevens bij, waarbij niet bekend is hoeveel leden daadwerkelijk bij het gemeenteleven betrokken zijn. Het getal van 150 deelnemers is een beredeneerde schatting op basis van de eerste inzichten uit Nieuw Kerkelijk Peil (http://www.nieuwkerkelijkpeil.nl), cijfers over rooms-katholieke parochies van KASKI (https://www.ru.nl/kaski/onderzoek/cijfers-rooms/) en de dissertatie van Merijn Wijma (A Great Multitude One Can Count: A Statistical Study on the Spatio-Temporal Development of the Reformed Denominations in the Netherlands between 1892 and 2015. Amsterdam: Buijten & Schipperheijn Motief, 2022).

Van der Heijden e.a. – Samen Jong

De hertaling ‘Samen Jong’ trekt de aandacht van alle kerken die een strohalm zoeken om zichzelf uit het moeras van secularisatie en kerkverlating te trekken. Helaas gaat het boek veel kerken niet helpen, en sommige kerken zelfs nog moedelozer maken. We delen een aantal dingen die we waarderen aan het boek, maar laten ook zien waar het boek kerken niet helpt. Ten slotte formuleren we waar wij denken dat kerken – ook de wiebelige, kleine, vergrijsde gemeenten waar er zoveel van zijn in Nederland –  nieuwe moed uit kunnen putten.

Boekomslag Samen Jong van Sabine van der Heijden en Vincenza la Porta
Boekomslag Samen Jong van Sabine van der Heijden en Vincenza la Porta

Nieuwe boeken