Menu

Dag van de Mantelzorg over zorgen met zin

Redactie Theologie.nl

Deze lezing werd uitgesproken tijdens de Dag van de Mantelzorg door Judith Gerkema-Mudde, kerkelijk werker te Amersfoort en een van de auteurs van het boek Zorgen met zin dat die dag gepresenteerd werd.
Een prachtige rode hart-ballon
Graag open ik mijn bijdrage op deze dag met deze grote rode ballon.
Het geeft aan waar het in mantelzorg ten diepste om gaat: of het nu gaat om je buurvrouw, je kind, je partner of een ouder: mensen beginnen aan mantelzorg vanuit een hartelijke betrokkenheid, oprechte zorg voor die ander. Kijk naar een mantelzorger en wat blijkt zijn of haar hart groot in deze zorg, als deze grote rode ballon.
Deze ballon bepaalt ons allereerst bij een mooie kant: de kleur, de vorm, de uitstraling van een ballon. Soms merk je dat in zorg. Je wordt er blij van, de ander is je dankbaar. De zorg is goed, wordt als waardevol ervaren. Het contact is leuk. De zorgkant geeft bijzondere betrokkenheid, verdiept de relatie, versterkt soms je zelfbeeld. De ballon blijft zo wel in de lucht. Een goede zorgrelatie mag gezien worden, leidt vaak ook tot respect en waardering in de omgeving: familie, straat of dorp, in de kerk.
Zo is deze rode ballon een stralend en bemoedigend beeld.. Dat je er zo mag en kunt zijn voor elkaar! Toch zit er in dit beeld ook een andere kant.
Een ballon kan kapot gaan

  • als je meent de ballon nog groter te kunnen opblazen, dan kan die ineens knallen, vlak bij midden in je gezicht!
  • maar ook als je in het vuur van het spel teveel van de ballon vraagt (de te stevige kinderschoen, zal ik maar zeggen)
  • als de ballon maar lang genoeg in zon en regen ligt verweert hij en loopt langzaam leeg, verlubbert helemaal.

Iets van dit alles kan werkelijkheid worden in de mantelzorg.
De druk van buitenaf kan zo extreem toenemen dat de ballon letterlijk knapt, maar kan ook op de lange duur slopend worden, waarbij  al de glans verdwijnt, de veerkracht uit de zorg gaat en de echte hartelijkheid kwijnt:

  • er kan ineens een flink toenemende drukte zijn op andere terreinen van het leven, waardoor je in een spagaat raakt
  • ineens kan je eigen gezondheid opspelen, waardoor je tot een halt gedwongen wordt
  • al dan niet uitgesproken verwachtingen, meningen en irritaties in je omgeving die als een speldenprik in jouw met liefde gegeven zorg gaan werken

maar ook subtieler, trager en ondermijnend:

  • steeds meer anderen die het laten afweten in de ondersteuning, waardoor jij je meer en meer  alleen voelt staan;
  • elkaar niet meer kunnen bereiken in pijn, afwegingen, vragen en bewogenheid: gesprekken die alleen nog maar functioneel zijn, onmacht uitdrukken.

Zo kan mantelzorg snel of langzaam kapot gaan door allerlei veranderingen van buitenaf.
Maar ook de druk van binnenuit kan toenemen, gewoon bij jezelf, in je eigen hart:

  • moet ik mijn leven nog langer laten stempelen door zoveel zorg
  • waarom moet ik altijd maar geven en lijkt het wel of al die anderen alleen maar nemen
  • ik breng dit niet meer op: het is zo zinloos, zo eindeloos, zo onwaardig
  • ik word hier zo treurig van, het maakt zo eenzaam diep van binnen
  • ik heb het gevoel dat het me steeds minder goed lukt, steeds minder van harte, ik schaam me zo, ze moesten eens weten
  • al ben ik onder mensen, ik kan aan niets anders meer denken, over niets anders meer praten
  • het lijkt soms net of de zorg niet langer het beste in me boven haalt, soms zelfs eerder het slechtste

Het bepaalt er bij dat de zorgrelatie ook van binnenuit kapot kan gaan.
Vandaag is natuurlijk de grote vraag hoe we elkaar kunnen  helpen om die ballon groot, glanzend en kleurrijk te houden, hoe we die ballon – als uiterst waardevol – in de lucht kunnen houden!
Zin
Vandaag doen we dat dus vanuit de betekenis van zin. Het is wat mij aangaat een mooie typering van mantelzorg. Kan het iets zijn en blijven wat je met een positieve instelling doet, omdat je er zoveel moois en hartelijks, zoveel warms en goeds in kunt leggen en dat voor beide partijen – ondanks alles – !
Als je de dingen met een positieve zin kunt doen, dan houd je het gewoon langer vol. “Ik heb er ook weer zin in vandaag”, zoiets. Het heeft iets van dat buitenste randje van de ballon.
Het woordje “zin” kun je ook op een heel andere manier gebruiken: als iets wat veel meer van de binnenkant van je hart zegt: als de prikkel van de sinusknoop, die het hart aan het werk houdt, een diepere motivatie, een stabiele stimulans onder alle omstandigheden.
Een mens wil graag zin & betekenis ervaren in de dingen die hij of zij doet. Dan heb je het niet over de vreugde die je eraan beleeft, maar denk je na waarom je die dingen waardevol vindt.
Is wat ik nu doe wezenlijk voor mijn leven, voor mijn kijk op het leven. Ervaar ik in mijn bezigheden iets van diepere betekenis, van de lange lijnen die ik in het leven wil zien.
Andere vragen
Het zijn een heel ander soort vragen dan de praktische en medische dingen waar je vaak tegenop loopt. Vragen die niet gesteld kunnen worden in de drukte van een dag: een soort stille vragen, die zomaar op kunnen komen als je aan het einde van de dag nog eens terugkijkt en nadenkt over de zorg. Het zijn ook trage vragen. Er is niet een snel antwoord op te geven, eenvoudigweg omdat het vaak niet om pasklare antwoorden gaat. Het bepaalt je ook bij eigen kwetsbaarheid en de kwetsbaarheid van die ander. Het zijn daarmee diepe vragen.
Die trage, stille, diepe, vragen brengen bij een aantal afwegingen:
1) daar waar vragen opkomen, is behoefte voor ruimte voor die vragen. Wimpel eigen vragen niet te snel af, laat ze ook niet wegschuiven door een ander als een somber makende, zinloze of tijdrovende bezigheid. Die vragen hebben ruimte nodig. Stille en trage vragen doen een appel op regelmatig rust zoeken, tijd nemen voor jezelf. Durf je die vragen toe te laten? Zijn er mensen waarmee je over zulke vragen kunt praten? Kun je er voor bidden?
2) het zijn ook vragen die bij ons mensen horen, als zaak van het hart. Mensen verlangen naar zin als een soort natuurlijke bezigheid, als een scheppingsgegeven. Die zin ervaren we niet allereerst met ons hoofd, maar met ons hart. Juist in een kwetsbare zorgrelatie zie je mantelzorgers vaak hun eigen emotie op een tweede plaats zetten. Het is de vraag of dat op de lange termijn vruchtbaar is! Emotie geeft een indringende boodschap af wat de zorgrelatie met je doet en wil juist helpen om bij een diepere betekenislaag te komen.
3) vraag-antwoord gedachten bepalen ook bij iets als communicatie: echt en eerlijk in gesprek blijven met jezelf, degene voor wie je zorgt – als dat nog kan -, maar ook – en in dat laatste geval juist – met je omgeving (professionals, familie, kerkelijke gemeenschap). Die communicatie bepaalt bij een stukje huiswerk voor ons allemaal. Bieden we ruimte voor dat soort gesprekken, willen we die vragen horen, komen we zelf met onze vragen?
4) vragen hebben alles met antwoorden te maken: eigen antwoorden! Een antwoord van een ander werkt niet vanzelf. Het gaat om jouw hart. Daar moet het gebeuren.
Vind je zo’n persoonlijk antwoord, dan werkt dat ook werkelijk als een prikkel, als een bemoediging en motivering om te zorgen, er zit veerkracht in om pieken en dalen op te vangen, om met pijn en moeite om te gaan.
Wat gebeurt er in die vragen en eigen antwoorden: zingeving?
Boom
Ik zou zingeving willen vergelijken met een boom. Als we kijken naar bomen en een beeld willen hebben van het seizoen, kijken we toch als eerste naar de bladeren. Daaraan zien we iets van lente, zomer, herfst en winter. Het is als ons leven van alledag: dat is zichtbaar, daar gebeurt het gewone leven voor jong en oud, in ziekte en gezondheid, in vreugde en verdriet.
Tegelijk zijn al die losse bladeren verbonden, krijgen een totaalvorm, worden gevoed door takken, stam en wortels.
Deze driedeling laat iets van de gelaagdheid in zingeving zien:

  • de wortels zijn onzichtbaar, maar blijven diep wezenlijk
  • de stam is zo massief: al die jaarringen aan de binnenkant
  • de takken geven een bom vorm en zijn zichtbaar, breekbaar, de eerste verbinding met de bladeren

Bladeren
Bij alle zorgvragen kun je zo gemakkelijk op het nivo van de bladeren blijven: je beperkt je tot de dingen die vandaag moeten gebeuren, geniet de goede momenten en moddert wat voort op de zorgelijke, pijnlijke, teleurstellende momenten. Morgen is er weer een dag. Je richt je naar de situatie op dat moment.
In mijn driedeling ligt een uitnodiging om dieper over jezelf, die ander, de zorgrelatie na te gaan denken en gebruik te maken van die gelaagdheid.
Takken
De takken geven vorm aan de boom, verbinden grote hoeveelheden bladeren aan elkaar. Over een tak kun je nog nadenken of die misschien gesnoeid kan / moet worden: als die geleden heeft onder het gewicht (gebogen of geknakt).
Takken bepalen ons bij een veelheid aan keuzes die we te maken hebben in het leven, in de zorg voor een ander: iedere keer weer een aftakking nemen.
Het komt de boom niet ten goede als wij mensen voor onszelf en omwille van die ander aan die keuzemogelijkheden proberen voorbij te leven,

  • omdat het toch wel lastig kiezen is
  • omdat het misschien wel pijn doet, confronterend is
  • omdat kiezen soms als verliezen voelt

Stel nu toch, dat die boom er uiteindelijk beter mee af is? Er meer evenwicht komt? Dat er ruimte komt voor blaadjes die nog wel kunnen groeien?
Door takken aan te pakken probeer je de groei van bladeren weer meer kans te geven. Zinvragen hebben alles met keuzes te maken: waarom doe ik iets wel of niet.
Dat kan knap lastig zijn. De dagelijkse zorg met al z’n zwaarte en onverwachtheden maakt dat niet eenvoudiger. Bij al die moeilijke afwegingen en gevoelens is het juist goed om te kunnen terug vallen op een stabieler verband: de stam.
Stam
Mooi om daarbij aan de familiestamboom te denken: wat heb je van huis uit meegekregen als “goed leven”. Maar wat heb je door je leven heen ontdekt als “goed en waardevol”. Juist aan de stam kun je in de jaarringen zo mooi zien wat het leven “door de jaren heen” heeft gebracht. Dat geeft unieke verhalen:

  • waarom roept “het zorgen voor” bij de ene persoon dankbaarheid op en bij de ander weerstand en schaamte
  • waarom kan de één best over verdriet praten, maar wil een ander dat echt niet
  • waarom kan de één zo gemakkelijk loslaten en is dat voor de ander een worsteling
  • waarom geeft de zorg voor de één verdieping van het leven, terwijl die ander daardoor juist  vereenzaamd en verbitterd is

Er gaat van dit soort vragen een veel grotere impact uit. Het stempelt niet alleen jezelf en de zorg die je geeft, maar het werkt ook door op allerlei andere terreinen van je leven. Het zijn zwaardere vragen, zoals een stam ook echt een zwaar gedeelte is van de boom. Het zijn ook vragen waar uzelf en de omgeving minder direct zicht op heeft. Het vraagt letterlijk om ontdekken  wat er diep van binnen leeft, wat die jaarringen vertellen over hoe je getekend bent door levenservaringen. Soms kom je daar alleen niet uit en heb je de kennis en expertise van een hulpverlener nodig om met jezelf in gesprek te raken, die levenservaring op te diepen.
Wortels
Waar haal je ten diepste je kracht, energie, motivatie vandaan om je leven te leven. Mensen staan met hun wortels in een voedingsbodem: waar putten ze uit.
Allerlei antwoorden zijn denkbaar: leef je je leven vanuit “solidariteit” of weer heel anders “survival of the fittest”. Wat herken je hierin al een diepe kijk op beleving van het leven en wat zal beide een verschillende uitwerking hebben op de zorg die zo iemand kan geven of ontvangen. Het christelijk geloof is ook echt een voedingsbodem waarin een mens zijn wortels heeft.
De antwoorden die daaruit opklinken zijn veel indringender:

  • niet alleen verbondenheid aan mensen, maar ook aan de Schepper en de schepping: iedere relatie telt: je zorgrelatie is breed en diep verbonden, isolement mag niet gebeuren
  • het is ook een verbondenheid die heeft leren rekenen met andere krachten: gebrokenheid door zonde & schuld, ziekte & dood: zorg overkomt je niet onverwacht, maar is deel van ons totale leven
  • het is een verbondenheid die genade kent, mogen ontvangen, nieuwe kansen krijgen
  • sterk en zwak is niet belangrijk, maar liefde en trouw. Zorg dragen / verantwoordelijkheid nemen is een diepe wortel

Wat betekent die boom nu voor al die zorgvragen?
Het is een indringende uitnodiging om niet alleen naar de bladeren te kijken, maar naar het totaal van de boom: om vanuit geloof naar je opvoeding te kijken, naar je beleving van de zorgrelatie, naar al die keuzes en emoties waar je / u toch wat mee moet.
Het is dan niet een kwestie van één keer door alles heen gaan, maar blijven zoeken, denken, praten , bidden in al die lagen van de boom: van boven naar beneden en van beneden weer naar boven om steeds weer / meer te ontdekken wat het met het totaalplaatje doet.

Dag van de Mantelzorg over zorgen met zin

Deze lezing werd uitgesproken tijdens de Dag van de Mantelzorg door Judith Gerkema-Mudde, kerkelijk werker te Amersfoort en een van de auteurs van het boek Zorgen met zin dat die dag gepresenteerd werd. Een prachtige rode hart-ballon Graag open ik mijn bijdrage op deze dag met deze grote rode ballon. Het geeft aan waar het in mantelzorg […]

Boekomslag Zorgen met zin van Gerrie Ham, Arie Jan de Lely en Judith Gerkema
Boekomslag Zorgen met zin van Gerrie Ham, Arie Jan de Lely en Judith Gerkema

Nieuwe boeken