Borgman – Alle dingen nieuw

Een nieuwe theologische visie voor de 21ste eeuw. Inleiding. Invocatio

Dit boek, dat onlangs als theologisch boek van het jaar werd verkozen, is het eerste deel van een trilogie. Zoals de titel al stelt, biedt het zich aan als een theologische visie voor de 21ste eeuw. Wat dat betekent wordt op haast elke bladzijde duidelijk gemaakt. Alle directe apologetiek om de zinvolheid van christelijke theologie duidelijk te maken, wordt inadequaat geacht, al is het indirecte apologetische effect van het vertoog er niet minder om. Het boek brengt de lezer medias in res. De auteur streeft ernaar een theologie die de werkelijkheid zoals ze in het licht van Christus is, verstaanbaar en vertelbaar te maken. Christus is van dit verhaal en deze tekst de grammatica.

We hoeven niet eerst het huis van Gods werkelijkheid binnen te gaan, we staan er al in. Wat ons past is te antwoorden op de roep die al klinkt. Daarmee leest het boek liturgisch en heet het eerste deel ‘invocatio’. De aanroeping gebeurt niet om iets te veranderen, maar om te verhelderen wat al bezig is te komen, namelijk dat in het gewone, soms glorieuze, maar vaker nog kwetsbare leven, het licht van Gods genade en erbarmen doorbreekt. ‘Theologie komt voort uit het gebroken leven dat in zijn gebrokenheid getuigt van Gods liefde, zonder welke het er niet zou zijn, geen richting zou kennen en geen betekenis had’ (104). Deze theologie is daarin antimodern, dat ze gebroken heeft met de gedachte dat alles in de greep te krijgen is. Geloof en goede theologie komt op uit de ervaring van het onbeheersbare en zet daarom de houding van receptiviteit voorop (123).

Borgman werkt deze inzichten op overrompelende manier uit; hij gaat bij wijze van spreken vol op het orgel en trekt al de registers van zijn eruditie uit. Of nog beter, met een muzieksoort die de auteur lief is: deze aanpak lijkt op jazz (318). In de schijnbare chaos van instrumenten wordt een melodie hoorbaar en is er ruimte voor een solo. Dat betekent intussen wel dat de lezer overspoeld wordt met een veelheid van voorbeelden uit filosofie, dichters en romanschrijvers. Deze laatsten zijn het die hier het gewone, dat is het kwetsbare leven, present stellen. Bij alle waardering voor het gebodene ontkomt men niet aan de ervaring van een redundante overvloed, al verdedigt Borgman zijn aanpak als noodzakelijk. ‘In de huidige situatie in ons deel van de wereld leiden nadrukkelijke pogingen om te ordenen tot vergroting van de vervreemding’, zo is zijn argumentatie (318).

Borgman gaat maar zeer mondjesmaat met hedendaagse theologen in discussie; voor de situering van dit boek is de lezer op zijn of haar eigen voorkennis aangewezen. Het lijkt dat de auteur dan ook niet de bedoeling had een leerboek te schrijven, maar meer zoals Paul Tillich dat met niet minder publiek succes in zijn tijd deed – waar hij kwam, zat het propvol – namelijk de tijdgenoten onderdompelen in ervaringen van christelijk geloven die herkenbaar waren. In dat licht wekt het toch enige verbazing dat juist met Tillich wordt afgerekend als iemand die vlucht in abstractie (93). Wie wel expliciet aan de orde komt en op positieve wijze is Karl Barth, die overigens, niet anders dan Tillich, weigerde zijn vertoog met allerlei praktische voorbeelden toe te lichten.

Niettemin, in de stelling dat theologie niet op eigen benen staat en van meet aan alleen mogelijk is als ze haar vooronderstelling serieus neemt, namelijk dat God al gesproken heeft en nog steeds spreekt, daarin toont Borgman zich een leerling van Barth als katholiek theoloog. In de beklemtoning van invocatio als begin van de theologie, als de aanroeping tot God om de dingen in hun ware licht en betekenis te mogen verstaan, sluit deze systematische theologie zich bewust aan bij Anselmus, Thomas van Aquino en Barth. Dat is de katholiciteit die Borgman wil oefenen. Men zou deze systematische theologie dan ook een uitnodiging kunnen noemen om te kijken, steeds weer opnieuw te kijken, of liever om te ontvangen en te leren zien hoezeer God in zijn erbarmen door de kieren heen breekt. Niet zonder reden wordt ook Leonard Cohen geciteerd: ‘There is crack in everything, that’s how the light gets in’, maar dan wel in de betekenis die Borgman er zelf aan geeft.

Ik noem nog een aspect van deze theologie, namelijk haar eschatologische oriëntatie. Er wordt niet uit het verleden gedacht, maar vanuit het op ons toekomende licht, vanuit Gods wil en vermogen tot uiteindelijke vernieuwing. In die wending naar een denken vanuit de toekomst, vanuit de vernieuwing door de Geest, radicaliseert Borgman aspecten die hij in zijn eigen dominicaanse traditie aantreft, allereerst bij Thomas zelf in diens adagium ‘gratia not tollit naturam, sed perficit’, maar vooral in de eschatologische herinterpretatie van die woorden door zijn directe leermeester Edward Schillebeeckx: niet de natuur draagt de genade, maar de genade draagt de natuur (169) en die genade wordt van voren gedacht, als kracht die nu al in het heden doorbreekt. Die doorbrekende genade stort zich in een prisma van kleuren over wie de ogen open doet. Borgman wordt niet moe die breking van het licht bij een veelheid van denkers en dichters te illustreren. Ik noem het een poëtische theologie met systematische strekking.

Borgman – Alle dingen nieuw

Dit boek, dat onlangs als theologisch boek van het jaar werd verkozen, is het eerste deel van een trilogie. Zoals de titel al stelt, biedt het zich aan als een theologische visie voor de 21ste eeuw. Wat dat betekent wordt op haast elke bladzijde duidelijk gemaakt. Alle directe apologetiek om de zinvolheid van christelijke theologie duidelijk te maken, wordt inadequaat geacht, al is het indirecte apologetische effect van het vertoog er niet minder om. Het boek brengt de lezer medias in res. De auteur streeft ernaar een theologie die de werkelijkheid zoals ze in het licht van Christus is, verstaanbaar en vertelbaar te maken. Christus is van dit verhaal en deze tekst de grammatica.