Edelmann – Das Römische Imperium im Lukanischen Doppelwerk

Dit boek, een dissertatie, behandelt een mooi thema. Het kent vijf delen. Eerst geeft de auteur de bedoeling van de studie in de context van het onderzoek tot op heden (1-13). Hier een overzicht van het onderzoek, kort gezegd drie meningen (4-9).

Geeft Lucas een ‘apologia pro ecclesia’: de kerk is geen bedreiging voor de staat maar een eschatologische gemeenschap in de staat (Conzelmann)? Of gaat het om een scherpe kritiek op de staat, in het Evangelie met name (Cassidy)? Of is het een zaak van een ‘apologia pro imperio’? Dan schrijft Lucas voor zijn gemeenten en laat de staat van haar goede kanten zien (Walskay).

Edelmann verdedigt een uitleg die recht wil doen aan de verschillende opties, maar, en dat is zijn punt, hij zoekt hoe Lucas’ teksten als deel van een narratief ‘Sinnfindungsprozess’ in de gemeenten zijn te duiden. Met inachtneming van alle mogelijke zienswijzen zoekt hij naar het ‘Ertragspotenzial’ binnen de teksten en voor de lezers. Wat doen de teksten met de lezers uit de eerste eeuw (10)? Om daar een antwoord op te geven is een beschrijving nodig van die eerste lezers.

Die geeft de auteur in deel 2, ‘Überlegungen zu den Lesern des Doppelwerks’ (13-42). Hier luistert het nauw, voor Edelmann zijn de eerste lezers ook de eerste hoorders (2, nt.7). Ik kom hierop terug. De reconstructie van de lezer levert het beeld op van mensen in onzekerheid. Bedreigingen, onrust in streken en steden, processen voor stadhouders, het eigenbelang van machthebbers, de eigen sociale positie van de lezers in de staat: mensen in onzekerheid (36-37, zie ook 223).

Het derde deel is het fundament, een tekening van het Romeinse rijk in het Evangelie en het boek Handelingen. Een minutieuze uitleg van alle pericopen waarin het rijk aan de orde komt, breed genomen, van keizers tot stadhouders, gevangenisbewaarders, soldaten etc. Monnikenwerk bij 39 pericopen. Hier valt veel te genieten. Een paar voobeelden. In de uitleg van de pericopen laat Edelmann zien dat Lucas in hoofdstuk 1 het Romeinse rijk neutraal tekent en dat er niettemin een subtiele relativering van dat Rijk aan de orde is (53). Het falen van Pilatus laat onverlet dat hij Jozef van Arimathea toestemming geeft het lichaam te begraven (Lucas 23:50-56); daarbij wordt Jozef ‘raadsheer’ genoemd, ‘goed en rechtvaardig’. Daarmee geeft de tekst aan dat het om Jozef gaat en niet om Pilatus. Ook de verhoging van de vernederde Christus is een kritiek op de antieke keizer-apotheosen (99).

In de bespreking van de perikopen uit Handelingen valt op hoe nauwgezet Edelmann de opbouw weergeeft. Hij werkt dan met analyseschema´s die helder de teksten verdiepen bij Handelingen 4:23-31 (110-116). Ook scherpzinnige analysen van het Romeinse Rijk als culturele ruimte en als juridische ruimte, de misdaden van de representanten, het Romeinse Rijk als ‘Wirkungsraum des Teufels’ (193), als dienaar van God en de tekening van de Romeinse macht tegenover en in de schaduw van de macht van God in Jezus, het handelen van de christenen, dit alles zijn de thema’s (187-201).

Deel 4 is kort en geeft ‘Das Ertragspotenzial der Aussagen des Doppelwerks für die Leser’ (203-218). Hier gaat het om de kracht van de tekst voor de eerste lezers, hulp in de situatie, waarin de ambivalentie van het Romeinse Rijk theologisch serieus genomen wordt. Maar ook om het geloof in de macht van God in Jezus als achtergrond van de Romeinse macht, lees: de heerschappij van God wordt ontvouwd in de aardse en verhoogde Jezus. En dan het christelijk handelen in het licht daarvan. Deel 5 geeft een bundeling van de gewonnen inzichten (219-224). Die komen samen in de overtuiging dat in het proces van het lezen een weg van heil zich opent voor de lezers. Uitgebreide registers besluiten het boek.

Een enkele opmerking tot slot. Edelmann construeert de eerste lezers die de eerste hoorders zijn. Hij veronderstelt daarbij een impliciete lezer die een hypothese is. Ik zou onderscheid maken tussen lezers en hoorders. Uit hoorderanalysen in de homiletiek weten wij dat een preek horen een andere receptie oplevert dan een preek lezen, soms meermaals. Ik vind dit een methodisch punt dat de auteur onvoldoende honoreert. Dan, de tekening van Lucas in zijn teksten geeft aan, wanneer het om de messianiteit van Jezus gaat, dat wij te maken hebben met een intern Joods gesprek. Paulus bezoekt aan het eind van Handelingen in Rome zijn broeders in de hoop op het rijk Gods. Dit aspect van het Evangelie en Handelingen speelt vooral in de redevoeringen die we lezen van Petrus en Paulus en vragen een eigen articulatie. Dan de ethiek: Edelmann meent dat Lucas een algemene ethiek voorstaat (58), die de christenen als weg te betreden hebben. Ook hier is voorzichtigheid geboden. Uit teksten die als verkondiging klinken kan men geen ethiek destilleren.

Ik ben wel benieuwd hoe de auteur over de duivel denkt, hij spreekt over hem als een werkelijkheid pur sang. Tot slot, een handelseditie met de exegetische stukken is aan te bevelen, de hypotheses over de lezers kunnen dan kort weergegeven worden. Maar voor Bijbelkringen is het de moeite waard, maar dan wel voor een derde van de prijs, die nu extreem hoog is.

Jens-Arne Edelmann. Das Römische Imperium im Lukanischen Doppelwerk. Wissenschaftliche Untersuchungen zum Neuen Testament, 2. Reihe 547. Tübingen: Mohr Siebeck, 2021. 289 pp. €84,00. ISBN 9783161601118.

Edelmann – Das Römische Imperium im Lukanischen Doppelwerk

Dit boek, een dissertatie, behandelt een mooi thema. Het kent vijf delen. Eerst geeft de auteur de bedoeling van de studie in de context van het onderzoek tot op heden (1-13). Hier een overzicht van het onderzoek, kort gezegd drie meningen (4-9).