De magie van het geloof. Theologie over bezinning en betovering

We snakken in onze cultuur naar bezieling. Maar we zijn ook cynisch en achterdochtig. Als Theoloog des Vaderlands pelgrimeerde Kees van Ekris door onze cultuur en ontdekte de kracht van het mythische op allerlei plekken: in de politiek, de sport, de techniek, het theater, het laboratorium, de Zuidas en de Bijlmer. In De magie van het geloof verweeft hij deze ontmoetingen op straat met bekende en onbekende tijdgenoten tot een theologie die op zinvolle wijze over geloof spreekt, soms met een mythische gloed.

In hoofdstuk 2 schrijft Van Ekris over mythische ervaringen in de voetbalwereld.

2. Stadion

Zondag is ons daggie
over Michel Dickhoff, Bunniksider

Een zondagmiddag in de herfst, een beetje schemerig is het al. Ik zit in de auto. Ik heb gepreekt in Huizen en ben op weg naar huis. Ik doe de radio aan en val midden in een live wedstrijdverslag. Niet echt een opzienbarende pot voetbal, AZ-NEC. Plotseling gebeurt er iets. De verslaggeefster zegt dat ze ziet dat een speler in elkaar zakt. Het is de spits van NEC, Bas Dost. Terwijl ze live op de radio blijft, begint ze te stamelen. ‘Het gaat niet goed met hem,’ zegt ze. ‘Ik zie mensen het veld op rennen. Het is ernstig. Er komt een wit doek aan.’ Ze blijft live op de radio, je voelt de schrik in haar stem en de huiver in de studio.

Ik voel het ook. Ben ik getuige van een sterven?

Het verslag gaat door. Het gaat over een brancard, over de huiver die door het stadion trekt, over grote zorgen die bijna niet uitgesproken mogen worden. Leeft hij nog? Dan opeens slaat de stemming om. Als een wave zindert een soort revival door de rijen. Iedereen gaat staan, de animositeit tussen de supporters is weg, iedereen begint hard te klappen en te scanderen.

Tegenenergie

Maud Vanhauwaert begint haar roman Tosca met de prachtige zin dat ze over haar toetsenbord snelt ‘om de dood uit haar vingers te jagen’. Zo voelt dit applaus ook. Het is alsof er een tegenenergie tegen de dood gegenereerd wordt, om de dood uit het stadion te verdrijven. De verslaggeefster kan niet meer boven het applaus uit komen, en ze is ontroerd. Alle aanwezigen in het stadion uiten hun verlangen in een aanmoediging voor de doktoren die aan het reanimeren zijn. Vechtend voor een mensenleven.

Ik voel het ook. Ben ik getuige van een sterven?

Ik luister ademloos mee en voel de spanning tot in mijn botten. De dood komt in het spel, en dat verandert alles. Opeens is iedereen op een ander level gekomen. Wat gebeurt daar nu precies, in de sferische zin? Wat gebeurt er in mij, terwijl ik luister? Het begrip ‘sferische macht’ heb ik van Ad Verbrugge geleerd, de filosoof. Er kan iets gebeuren in de sfeer van een cultuur, iets wat verweven is met de aard van de gemeenschap, haar geschiedenis, karakter en temperament, dat een eigenstandige kracht kan worden, een sferische macht. Ontlaadt zich daar in dat stadion een geconcentreerde energie, die verbindt en verheft, die in een ander bewustzijn trekt en die iets dóét met alle aanwezigen? Zoals op festivals kan gebeuren, of tijdens politieke rally’s?

Of is dat projectie? Is dit slechts een sociologisch mechanisme van onmacht, een logische schrikreactie, als de dood het spel stil komt leggen?

Ontwaken

Later zal Bas Dost, de voetballer, zelf ook op een mysterieuze manier over dit moment spreken. In het AD las ik een interview met hem: ‘Ik was heel moe, had alles gegeven en liep terug na een mislukte aanval. Ik was helemaal op en kon geen zuurstof meer opnemen, een gevoel dat ik nooit eerder heb gehad. Het enige wat ik nog kon, was even gaan zitten en accepteren dat het niet meer ging. Ik heb mijn hand nog opgestoken richting de zijkant en vervolgens zakte ik weg.’ Wat beleefde hij toen hij weer ‘terugkeerde’ na de reanimatiepogingen? ‘Een heerlijk gevoel, vergelijkbaar met de geboorte van je kinderen. Als ik dit niet had meegemaakt, zou ik nu zeggen: wat is dat voor zweverig gedoe? Maar dat is echt zoals ik het heb ervaren. Complete rust.

Een soort ontwaken nadat je heel lekker hebt geslapen. En daar dan de overtreffende trap van.’ Intrigerende observaties, wat mij betreft, over bijna doodgaan en anders ontwaken.

Welkom in de wereld van het voetbal en welkom in verhalen die gebeuren, voor je ogen en terwijl je erbij bent. Verhalen die tegelijkertijd een legendarische dimensie hebben. Misschien wel een mythische potentie? Allerlei mythische ingrediënten kun je in dit verhaal ontdekken: de sport, de strijd, het stadion, de held, de dreigende dood, de reanimatie, de regeneratio, de taal over opnieuw geboren worden, een stadion dat het leven staat terug te applaudisseren.

Kippenvelmoment

Veel mensen zullen dit een ‘kippenvelmoment’ noemen, denk ik.

Ik houd niet zo van die term, maar ik kwam hem tegen, nota bene, in een CBS-rapport over zingeving (uit 2020/2021). Het is in zekere zin een nogal ronkend rapport over gelukkige mensen in een fantastisch land. 92 procent van de Nederlanders beleeft een ‘grote mate van zingeving in hun leven’, staat in het rapport. Dat heeft te maken met relaties, met werk en met een zinvolle bijdrage kunnen leveren aan de samenleving.

Het heeft ook te maken met de term die het CBS gebruikt voor ‘transcendente ervaringen’. De onderzoekers noemen dat ‘kippenvelmomenten’. Ja echt. Laten we zeggen: de X-factor in het bestaan. Ervaringen die je amper kunt bevatten, maar je voelt de goosebumps, het kippenvel, op je huid. Het kan iets zijn wat je ontroert of ontregelt, wat wonderlijk is, wat voor je ogen gebeurt. Je maakt het bewust mee. De dood die plotseling opduikt in een stadion, bijvoorbeeld, een jonge kerel die onderuitgaat, witte doeken en dokters, je houdt je adem in. Als iedereen in het stadion opstaat, ben je even één, er giert een vibe door de supportersvakken. Een mens wordt gereanimeerd, en je voelt een vlaag transcendentie over je huid strijken en kippenvel ontstaat. Zoiets?

Dertig procent van de ondervraagden, in het CBS-rapport, zegt zo’n kippenvelmoment wekelijks te hebben. Dertig procent maandelijks en dertig procent in een andere frequentie. Dat zijn hoge cijfers.

De eerste mail die ik als Theoloog des Vaderlands kreeg, kwam uit de voetbalwereld en was van Michel.

Twee werelden

Ik had tijdens de Nacht van de Theologie gezegd dat ik het komende jaar graag bij Ajax langs wilde gaan. Daar was veel gaande. Maurice Steijn, de nieuwe coach, was ontslagen, er was gedoe met de technisch directeur. De clubleiding had met bakken geld gesmeten en de geest van Johan Cruijff spookte rond in de burelen van de club. Een icoon van de Amsterdamse voetbalclub met de mythische naam Ajax, John van ’t Schip, wiens vrouw net op jonge leeftijd gestorven was aan kanker, werd gevraagd om coach te worden en de club te redden. Stel je voor: midden in een rouwproces doet jouw club een dringend beroep op je. Er was veel aan de hand in Amsterdam. De machten van geld, media, invloed en verraad, maar ook van traditie en mythologie, raasden door de club.

De pastor, de theoloog en de voetballiefhebber in mij wilden daar graag een portret over schrijven. ‘Vergeet Ajax,’ schreef Michel. ‘Kom naar de Bunnikside van FC Utrecht. Ik kan je verhalen vertellen over hooligans en geweld, clubliefde en loyaliteit. Ik ken die verhalen van binnenuit.’

De machten van geld, media, invloed en verraad, maar ook van traditie en mythologie, raasden door de club

We spraken af in het restaurant van TivoliVredenburg, midden in Utrecht. Michel was herkenbaar aan zijn Utrecht-tatoeages. We waren allebei wat schuchter. Twee jongens uit heel verschillende werelden, met een heel verschillende komaf, die met elkaar een soort avontuur aangingen. Kun jij mijn wereld begrijpen en ik de jouwe?