Interview met … Tom Buijtendorp

In zijn literaire reisverslag Het ware paradijs neemt Tom Buijtendorp de lezer mee door het Midden-Oosten, Afrika, China en Indonesië, op zoek naar het paradijs van Genesis. Daarbij werpt hij een nieuw licht op het paradijsverhaal dat een historische kern kan bevatten, wat aanleiding is te denken aan een ‘ontvouwend’ perspectief. Hieronder een interview met de auteur over zijn boek.

Wat was de aanleiding het boek te schrijven?

Ik ben gefascineerd door de zogeheten cold cases in de archeologie. Dat begon met mijn onderzoek naar de vergeten Romeinse stad Forum Hadriani waarop ik in 2010 promoveerde. Daarna schreef ik boeken over de vergeten slagvelden van Caesar in de Lage Landen en de mysterieuze in de Noordzee verdwenen Romeinse Brittenburg. Evenzo raakte ik gefascineerd door de ligging van het paradijs, me overigens realiserend dat dit onderwerp vele malen complexer is. Mijn rol is in dit geval daarom vooral die van de geïnteresseerde reisgids die zich verwonderd en observaties deelt die kunnen aanzetten tot nadenken, maar zeker geen onomstotelijke antwoorden biedt.

Welke samenhang is er tussen de oude culturen uit het Midden-Oosten?

In de tijd dat het paradijsverhaal op schrift werd gesteld, waren er in het Midden-Oosten, inclusief Egypte, al volop onderlinge contacten. Daarvan zijn er voor het eerst in het boek gepubliceerde  voorbeelden te zien op de bijbehorende tentoonstelling die tot 27 oktober loopt in Museumpark Orientalis. Er liggen bijvoorbeeld originele kruikstempels uit de tijd van de rond 700 voor Chr. vanuit Jeruzalem regerende koning Hizkia met zowel oosterse als Egyptische invloeden. Uniek zijn ook de nog oudere kleizegels van de besturen uit de tijd van koning Uzzia uit Jerusalem, en een noordelijker exemplaar uit het toenmalige noordelijke rijk Israël. Je ziet er voorbeelden van het Paleo-Hebreeuwse schrift waarin het paradijsverhaal oorspronkelijk geschreven zal zijn, een schrift dat uiteindelijk teruggaat tot de eveneens getoonde hiërogliefen uit Egypte. Het is onderdeel van een zeer oude schriftcultuur waarvan drie ruim 5000 jaar oude kleitabletten tot de oudste voorbeelden in de wereld horen, met onder meer een afbeelding die aan de Toren van Babel doet denken. Een bijna 4.000 jaar oud verslag van een gewonnen veldslag illustreert bijvoorbeeld dat het niet vreemd was dat Mozes later de opdracht kreeg de overwinning op de Amalekieten op schrift te stellen. Uit de tijd van de Babylonische ballingschap zijn er originele teksten van de vorst Nebuchadnezzar II, een fase die volgens sommigen bijdroeg aan het hoekiger worden van het Hebreeuwse schrift. Dat illustreren enkele zeer zeldzame beschreven scherven uit de 4^e eeuw voor Chr. Interessant is ook de visuele traditie in het gebied met als fraai voorbeeld het bijna 3.000 jaar oude zegel dat in Israël is gevonden en een man en vrouw bij een boom toont, wat sterk doet denken aan Adam en Eva. Een latere Romeinse scherf toont een van de oudste afbeeldingen van Adam. In de eerste boeken van de Bijbel komt die brede invloed terug met de uit het oostelijke Ur afkomstige Abraham, en de uit Egypte afkomstige Mozes. Beide staan daarom centraal in de tentoonstelling en spelen een rol in het reisverslag.

Wat vond u de meest verbazingwekkende bevinding uit het boek?

Dat anders dan vaak gesteld, de oorspronkelijke Hebreeuwse tekst in hoofdlijn heel goed kan passen bij de afkomst van de moderne mens uit Oost-Afrika, en de latere verspreiding van de mensheid in oostelijke richting over de aarde. Daarmee zou het verhaal een religie overstijgende betekenis krijgen als oudste geschiedverhaal van de mensheid. Terwijl veel theologen tegenwoordig uitgaan van een puur symbolische betekenis, kan er een historische kern zijn die het verhaal een extra dimensie zou geven. Ook voor wie het niet als een religieuze tekst beschouwt, kan het verhaal met die historische kern een grotere betekenis krijgen. Zo is er de boodschap van het rentmeesterschap. Je hoeft niet te geloven, om het paradijsverhaal te zien als een icoon van de te koesteren natuur en aarde. Voor wie meent dat de mensen die de tekst schreven goddelijk geïnspireerd zijn, valt te denken aan een nieuw ‘ontvouwend’ theologisch perspectief. De gedachte zou namelijk kunnen zijn dat de historische kern bewust in het verhaal is verwerkt. In eerste instantie om in de begintijd het verhaal voor een brede groep herkenbaar te maken omdat het aansloot bij mondelinge tradities, en op termijn met de gedachte dat een ingebakken zoektocht naar de historische kern de interesse voor de tekst levend zou houden. Gedachte is dat de mens met voortschrijdend wetenschappelijk inzicht geprikkeld blijft om het verhaal steeds opnieuw te lezen en interpreteren. Zo laat ik zien dat het verhaal van Adam en Eva op meesterlijke wijze in vereenvoudigde vorm de essentie weergeeft van wat wetenschappers inmiddels aanduiden met de genetische Adam en Eva. En ik wijs in het boek op de mogelijkheid dat dit ook geografische begint samen te vallen. Dat het voortgaand wetenschappelijk onderzoek vereist, zou ook didactisch gezien meesterlijk zijn omdat de betekenis van een tekst gemiddeld genomen dieper bij mensen doordringt als daar moeite voor gedaan moet worden. Daarbij onderstreep ik dat de overeenkomst tussen het verhaal en onze oerhistorie verre van bewezen is, allereerst omdat de exacte lezing van de tekst onzeker is, en bovendien omdat je toeval in de overeenkomst niet kunt uitsluiten. Maar het is interessant genoeg om verder te verkennen.

Heeft u het paradijs gevonden en zo ja waar?

Het ‘ware’ in de titel verwijst bewust naar zowel een locatie als betekenis, wat de reis spreekwoordelijk belangrijker maakt dan de bestemming. Met de nodige slagen om de arm, geef ik aan dat het paradijsverhaal een herinnering kan bevatten aan onze afkomst uit Oost-Afrika. Maar ik laat ook zien dat het verhaal een symbolische betekenis heeft, die deels persoonlijk is, en zich niet hoeft te beperken tot religie. Zo weegt voor mij het beeld van rentmeesterschap zwaar, het paradijs als icoon van de te koesteren natuur en aarde, een hoogst actueel thema. Verder toon ik bijvoorbeeld al reizend hoe het beeld van het hemelse paradijs voortbouwt op het paradijs van Adam en Eva. Het is weer persoonlijk dat ik daar uit haal dat je het ware paradijs in eerste instantie in het heden op aarde kunt vinden, door je bewust te zijn dat het leven er is om geleefd te worden. Vanuit die zienswijze is het daarom ook belangrijk bij te dragen aan het geluk van je medemens, en de dieren waarvoor we verantwoording dragen. Dat past in de liefde die door Christus werd gepredikt, maar zie je ook elders. De speurtocht naar het ware paradijs is zodoende evengoed een spirituele reis.

Het ware paradijs

Tom Buijtendorp gaat in zijn boek Het ware paradijs op expeditie naar de Tuin van Eden. Al duizenden jaren zijn avonturiers en zinzoekers op zoek naar het paradijs. Aan de hand van eeuwenoude bronnen en bezoeken ter plaatse neemt Tom Buijtendorp de lezer mee op een avontuurlijke queeste op drie continenten naar de ligging van het paradijs. Tijdens deze reis onderzoekt hij ook de betekenis van deze heilige plaats, voor de mens van vroeger en nu. ‘Het ware paradijs’ is een persoonlijk reisverslag dat een brug slaat tussen geschiedenis, archeologie en religie. Het boek is rijk geïllustreerd met kaarten, afbeeldingen en eigen fotomateriaal.
Tom Buijtendorps eerdere boeken Het jaar 117 en Caesar in de Lage Landen werden uitstekend ontvangen in Nederland en België.