Uit de dagboeken 1938-1940 – Dr. K.H. Miskotte

Willem van der Meiden heeft meegewerkt aan het samenstellen van een nieuw deel ‘Uit de dagboeken 1938-1940’ van de theoloog dr. K.H. Miskotte. Willem vertelt ons over de urgente dagboeken. Wij danken hem voor zijn bijdrage.

Op 5 oktober 2018 staat de inhoud van dit boek centraal op een symposium in de Amsterdamse Willem de Zwijgerkerk. Zie voor meer informatie www.miskottestichting.nl.

Urgente dagboeken

Op 3 september 1939, twee dagen na de Duitse inval in Polen, het begin van de Tweede Wereldoorlog schrijft K.H. Miskotte in zijn dagboek: “Gewerkt. Plusminus 20 bladzijden bewerkt van Edda en Thora. Haast, al meer haast. Als de Duitsers hier invallen, kan het niet meer verschijnen, als ze over de grens komen kort na de verschijning zal het boek verboden worden – komen ze maanden of een half jaar na de verschijning dan, dan is het antidotum een heel eind doorgedrongen bij de intelligentsia – al zal het misschien zo zijn dat ik persoonlijk groot gevaar loop al spoedig in het KZ te verdwijnen.”

In een terugblik uit de jaren ’60 vertelt hij aan Henk Biersteker dat het boek af moest “omdat de Hunnen kwamen”. Miskotte had dus de hoop dat zijn tekst weifelmoedige kerkmensen en intellectuelen nog over de streep kon trekken voor een principieel verzet tegen de aanstaande bezetter. Want hij wist: de Germanen over ons – het heidendom in zijn naakte, meest agressieve gestalte, waarvan de Jodenhaat het vlammende teken is.

“Ik ben er samen met anderen jaren mee bezig geweest om uit de honderden pagina’s kriebelig handschrift een tekst samen te stellen“

Deel 5C van het Verzameld Werk van de Nederlandse theoloog K.H. Miskotte is verschenen: Uit de dagboeken 1938-1940. Een monumentaal boek wat betreft de omvang, maar ook vanwege het belang van de erin verzamelde dagboekaantekeningen. Ik ben er samen met anderen jaren mee bezig geweest om uit de honderden pagina’s kriebelig handschrift een tekst samen te stellen, voor deze uitgave te selecteren en van aantekeningen te voorzien. Al doende kroop de oorlog dichter op mijn huid.

Edda en Thora (1939) is een van Miskottes bekendste boeken. In een vlammend theologisch pamflet analyseert hij de nazi-ideologie als een herleving van het Germaanse heidendom die haaks staat op het humanisme van de Hebreeuwse Bijbel. Het is voor Miskotte een hoogst urgent boek dat op tijd af moet zijn. Goed te volgen in de dagboeken is de enorme tijdsdruk die Miskotte zichzelf oplegt en die afgewisseld wordt met een writer’s block omdat de politieke ontwikkelingen hem verlammen. Het vuistdikke boek is uiteindelijk in vier maanden (!) geschreven, in twee daarvan kreeg Miskotte geen pen op papier.

De urgentie is voelbaar op vele pagina’s van de dagboeken, zoals alle belangrijke politieke ontwikkelingen in de jaren 1938-1940 door Miskotte intens beleefd worden: de Anschluss van Oostenrijk, de inval in Praag, het pact van de nazi’s met Sovjet-Rusland, maar ook de aanzwellende terreur tegen de Duitse joodse bevolking. De aantekeningen eindigen met een heet-van-de-naald verslag van de Duitse inval in ons land.

Ergernissen en andere onderwerpen

Deze voelbare oorlogsdreiging maakt het boek indrukwekkend, ook omdat Miskotte zich groen en geel ergert aan de kerkelijke onverschilligheid, aan NSB-dominees die wel iets voor die nazi’s voelen, aan lamlendige politici die de grenzen niet open willen stellen voor Duitse vluchtelingen. De framing waarmee de nazi’s de joden het leven zuur maken verbijstert hem. Na de Kristallnacht van november 1938 worden duizenden joden in concentratiekampen opgesloten. Dat wordt Schutzhaft genoemd: de joden moeten beschermd worden tegen de terechte volkswoede die over hen is losgebarsten. En daarom moeten ze hun verblijf in het kamp betalen alsof het een hotel was. Miskotte wordt razend van zulke omkeringen.

Het is niet het enige onderwerp dat deze dagboekaantekeningen zo bijzonder maakt. Er is veel meer. We leven mee met een dominee in aanvankelijk het burgerlijke Haarlem en daarna in het onrustige Amsterdam. We gaan met hem op huisbezoek in de volkswijk de Jordaan, waar de crisis nog lang niet is uitgewoed. Hij maakt zich boos op een diaconie die geen uitkering wil verstrekken aan iemand die met een katholiek is getrouwd. Hij leeft met vrouw en kinderen, is een familieman, leest zich een slag in de rondte: theologie, filosofie, poëzie, gaat naar de film en naar concerten.

Buitengewoon interessant

Twee andere boeken verschijnen nog in deze jaren en ook de productie daarvan kunnen we in deze teksten op de voet volgen. Met kritische recensenten wordt uitvoerig gecorrespondeerd. We maken mee hoe de strijd van de Duitse kerk in Nederland op de voet gevolgd wordt. Miskottes leermeester Karl Barth komt af en toe opdagen, maar mag van de theologische faculteit van de Vrije Universiteit niet over politiek spreken. Dat doet hij dan in cafés en bioscopen. Miskotte maakt ruzie met Barth over de kinderdoop, houdt stevige catechismuspreken, evangeliseert in wijkgebouw Pniël aan de Marnixstraat. En tussendoor geniet hij van wandelingen in de natuur, van bloeiende kastanjes, van de architectuur van de Haarlemse Bavo en van de schilderijen in het Rijksmuseum.

We volgen Miskotte in zijn twistgesprek in de Amsterdamse kerkenraad met zijn collega L. Ekering, een NSB-dominee. Hij krijgt dreigbrieven: we krijgen je straks wel. Allemaal buitengewoon interessant. Maar wat mij het meest is gaan boeien is hoe deze theoloog – die als monumentaal wordt beschouwd en af en toe ook als ontoegankelijk – zich in deze dagboeken laat kennen als een aangevochten gelovige, zo gegrepen door de God van Israël dat hij er haast atheïst van wordt. Hij stelt zich vrijwel dagelijks de vraag wat het waard is wat hij allemaal bedenkt, zegt en opschrijft. Een veelzijdig mens met een ongekende productiviteit, opgejaagd door de actuele geschiedenis waarin hij leeft.

“Het was een feest eraan te mogen meewerken en het is een groots moment dat het boek nu bij uitgeverij Kok is verschenen.“

Dagboeken met zoveel uitwaaierende onderwerpen, waarin theologie en politiek zo persoonlijk worden beleefd, met zoveel diepgang ook, zijn zelden gepubliceerd. Het was een feest eraan te mogen meewerken en het is een groots moment dat het boek nu bij uitgeverij Kok is verschenen.

– Willem van der Meiden

Bezoek het symposium op vrijdag 5 oktober

Op vrijdag 5 oktober 2018 staat de inhoud van dit boek centraal op een symposium in de Amsterdamse Willem de Zwijgerkerk. 

Duur: 10.30 tot 13.00 uur
Toegangsprijs: 10 euro inclusief eenvoudige lunch

De toegangsprijs is vooraf te voldoen bij de penningmeester. Betaling ter plaatse is ook mogelijk, maar pinnen is niet mogelijk. 
Aanmelding graag tijdig via het secretariaat: zinvol@online.nl.

N.a.v. Uit de dagboeken 1938-1940 / Dr. K.H. Miskotte / Uitgeverij Kok / als hardcover en als e-book

Misschien vindt u deze boeken ook interessant