Basis

Pastoraat bij (geloofs)twijfel

Basisinformatie en tips

Het geloof hoort bij me. Ik omschrijf het vaak als: voor 49 procent twijfel en voor 51 procent zeker weten. Een instinctief zeker weten, dat bestaat naast het verstand. Het zijn twee parallelle sporen, zonder wissel ertussen.’ Aldus premier Mark Rutte in zijn ‘preek van de leek’ (6 november 2016, Duinzichtkerk, Den Haag).

Geloofstwijfel is een onderwerp dat leeft onder christenen. Tegelijk bestaat in de kerk soms nog het idee dat je niet mag twijfelen. Dus daarom praten we er lang niet altijd open over. Twijfel is er in allerlei vormen. Hij kan voortkomen uit gevoelsmatige overwegingen (bijv. het overlijden van een dierbare, de ellende in de wereld) of uit rationele bezwaren (bijv. de moderne kennis van het heelal en de evolutietheorie maken God overbodig). De gemeenschappelijke deler in allerlei soorten twijfel is de godsvraag: als Hij bestaat, waar is God dan te vinden?

Achter de vraag ‘waar is God?’ gaan drie deelvragen schuil die alles met elkaar te maken hebben. De eerste: waar is God in deze zich evolutionaire ontwikkelende wereld, hoe is Hij in dat langdurige en grillige proces als schepper betrokken? De tweede: waar is God te midden van het kwaad, het ‘stomme leed’ van ziekte en natuurgeweld dat naar willekeur mensen treft? De derde: waar is God in onze menselijke ervaring, waar komen we zijn aanwezigheid op het spoor, in ons alledaagse bestaan of anders wel op bijzondere plekken en momenten?

Twijfel heeft te maken met een wereld die ingewikkeld is en steeds ingewikkelder wordt. Geloof is allesbehalve vanzelfsprekend. Dat is het natuurlijk nooit geweest. Maar vroeger waren er om je heen wel veel meer mensen die ook geloofden.

Geloof en twijfel. De meeste mensen hebben een mengsel van beide. Twijfel hoort bij het leven. Geloofstwijfel dus ook. We hoeven hem niet te verdringen, we moeten hem niet als schuld zien, we hoeven hem ook niet te koesteren. Twijfel is er. We hebben het er mee te doen.

Wat betekent geloofstwijfel in het pastoraat?

Omdat op het thema geloofstwijfel soms toch nog een taboe lijkt te rusten (gelukkig wel steeds minder) is het niet altijd goed bespreekbaar. Dat kan een gevoel van eenzaamheid geven (‘ben ik de enige die twijfelt?’) of een schuldgevoel (‘mijn geloof is niet sterk genoeg’). Het is daarom belangrijk dat in een pastorale ontmoeting ruimte is voor het benoemen van twijfel, vragen, ongeloof. Een pastorale ontmoeting moet een veilige ruimte bieden waar alles gezegd kan worden, ook het negatieve, ook het niet-zeker-weten. In een pastorale ontmoeting hoeven bezochte én bezoeker zich niet geloviger voor te doen dan ze zijn. Mensen zijn soms haast opgelucht wanneer ze ontdekken dat ze niet alleen staan met geloof dat verandert, meer zoekend, aarzelender wordt.

Geloofstwijfel in de Bijbel

In de Bijbel wordt ook volop getwijfeld. Al vanaf het eerste verhaal. Adam en Eva twijfelen aan de goedheid van God. Abraham twijfelt aan de belofte van God. Mozes twijfelt of hij wel geschikt is een leider in Gods naam te zijn. Job twijfelt over God op zo’n beetje alle fronten. Gideon twijfelt of God de overwinning zal geven. David twijfelt continu aan Gods betrokkenheid op zijn leven. En lees vooral ook in de Psalmen hoe gelovigen worstelen met God. In Johannes 20 ontmoeten we de twijfelaar Thomas. Op geloofstwijfel rust in de Bijbel zelf bepaald geen taboe.

Handreikingen bij een pastoraal gesprek over twijfel

Het is belangrijk om eerst op zoek te gaan naar een antwoord op de vraag: wat maakt dat iemand twijfelt, wat zit erachter? Het maakt uit of iemand een traumatische ervaring achter de rug heeft, of ze moeite heeft met bijvoorbeeld het scheppingsverhaal of dat er nog iets anders speelt.

Laat een gesprek niet in een discussie verzanden. Met iemand die allerlei rationele bezwaren heeft, kun je die bezwaren best bespreken. De vraag naar iemands drijfveer, iemands verlangen is wel altijd belangrijk. Wat wil de ander? Waar gaat het hem om? Zou hij wel wíllen geloven? Of wil hij er vanaf wezen?

Bij rationale geloofstwijfel kun je de vraag stellen: waarom is het niet redelijk om in God te geloven? Kun je je bezwaren op een rijtje zetten? Loop vervolgens die rationele bezwaren langs, zonder ze (meteen) te weerleggen. Bedenk altijd: eenvoudige antwoorden zijn er niet. Er zijn heel knappe koppen die wel in God geloven en heel knappe koppen die niet geloven. Geloofstwijfel neem je niet weg door argumenten, want het geloof is geen mening zoals er zovele zijn. Uiteindelijk kan het op rationeel niveau niet worden beslist. Het gaat erom of je wilt geloven. Dan ben je weer bij het verlangen.

Bij existentiële geloofstwijfel, opgekomen na een ingrijpende gebeurtenis, is het ook van belang eerst helder te krijgen wat er nu eigenlijk speelt. Iemand heeft bijvoorbeeld een ingrijpend verlies geleden, en zegt daardoor niet meer te kunnen geloven. Vragen als: Hoe lang is het geleden? Is er ruimte en tijd geweest om te rouwen? zijn dan in de eerste plaats belangrijk.

Als die tijd en ruimte voor verdriet er niet of veel te weinig is geweest moet het daar eerst over gaan, voordat je het überhaupt over God kunt hebben. Verdriet en boosheid mogen er zijn, ook voor Gods aangezicht. Net als verbijstering en sprakeloosheid. De vraag naar God is op dat moment nog niet aan de orde. Later wel. En ook dan is er de vraag naar het verlangen, de wil. Is niet meer kunnen geloven ook niet meer willen geloven? Zo ja, dan heb je dat te respecteren en er toch bij te blijven. Zo nee, dan kun je samen op zoek gaan naar nieuwe wegen in het doolhof van verdriet en vragen.

Bedenk altijd dit: ook als pastor mag je je vragen en moeite bij geloven hebben. Kom er als bezoeker maar eerlijk voor uit dat jijzelf geloven (soms) ook moeilijk vindt en dat je zeker niet overal een antwoord op hebt. Dat maakt het contact gelijkwaardig. Geloven is voor ieder mens een zoektocht met allerlei vragen en twijfels. Die tocht wordt gekleurd door ontmoetingen, levenservaringen.

Het belangrijkste in een pastoraal gesprek rondom deze dingen blijft ruimte scheppen – voor vragen, verschillende visies en belevingen enzovoort.

Verdieping

Boeken en artikelen

In Ik geloof, geloof ik, (Barneveld, Vuurbaak, 2014) beschrijft Bram Beute wat twijfel is, hoe het vaak ten onrechte wordt weggepraat, en hoe belangrijk twijfel eigenlijk is in een gezond geloofsleven. Beute is predikant.
Iets ouder, uit 2009, is het boek van Boele Ytsma, Van de kaart. Manifest van een gepassioneerde twijfelaar. Verlies van zekerheden stortte hem in een geloofscrisis. Wat hij terugvond, bleek van grote waarde.
Marianne Vonkeman schreef een korte tekst over het nut van twijfel.
Wie zich wil (bijbels-)theologisch wil verdiepen in dit thema kan bijvoorbeeld De zwijgende God lezen, van Marjo Korpel en Johannes de Moor (Skandalon, Vught, 2013)
of Geduld met God van Tomáš Halík (Boekencentrum, Zoetermeer, 2016).

Gebeden

Uit Liedboek. Zingen en bidden in huis en kerk (2013)

‘Op de plaats…’ (blz. 1351)
‘God, geef me…’ (blz. 1448)
‘Als Gij niet zijt’ (blz. 1456)

Zeker en vast

Nec certior de te,
sed stabilior in te esse cupiebam.*

God, uw woorden
zijn in mij blijven haken
en hoe ik ook wend of keer,
steeds weer kom ik U tegen.

U bent voor mij een raadsel.
Ik zie U wel, maar vaag, vervormd,
als door een oud vensterruit.
Toch bent U er altijd, dat weet ik.

Heer, ik verlang niet
zekerder van U te zijn –
maar vaster te staan in U,
dat wil ik.

Jacobine Scholte de Jong

Uit: Gebeden voor moeilijke tijden. Ark Media, 2014.

* Uit: Augustinus: Belijdenissen VIII.1.1: ‘Het was mijn verlangen niet zekerder over u, maar vaster in u te zijn.’

Kom mijn ongeloof te hulp

Heer,
kom mijn ongeloof te hulp.

Mijn uitgedroogde bronnen.
Mijn verwelkte dromen.
Mijn verbleekte idealen.
Mijn opgesloten gedachten.
Mijn onvervulde verlangens.
Mijn stekend verdriet.
Mijn uitgebluste liefde.
Mijn verloren levenslust.
Mijn nooit geuite angsten.

Heer,
kom mijn ongeloof te hulp.

Zodat ik weer opnieuw
durf te leven,
durf lief te hebben,
durf te hopen,
door hartstochtelijk
in u en in mijzelf te geloven.

Alfred C. Bronswijk

Uit: Ladders naar de hemel. Boekencentrum, 2018.