Pastoraat bij psychotische stoornissen

Basisinformatie en tips

Een psychose is een toestand waarbij iemands contact met de werkelijkheid ernstig verstoord is. Mensen in een psychose leven in hun eigen werkelijkheid. Ze zien beelden of horen stemmen die er voor anderen niet zijn. Of iemand is ervan overtuigd dat hij achtervolgd wordt.
Een psychose kan een paar uur duren, een dag of een paar weken. Sommige duren jaren. Iemand kan ook eenmalig een psychose doormaken.
In de psychiatrie worden verschillende psychotische stoornissen onderscheiden. Sommige deskundigen spreken liever van ‘psychosegevoeligheid’. Als verzamelnaam wordt wel PSS gebruikt (Psychosis Susceptibility Syndrome), in het Nederlands: psychosespectrumsyndroom. Onder PSS vallen alle verschillende diagnoses van psychose zoals schizofrenie, schizo-affectieve stoornis, schizofreniforme stoornis, waanstoornis, affectieve psychose, korte psychotische stoornis, een door middelen uitgelokte psychose. Er is discussie over het gebruik van de diagnose ‘schizofrenie’.
Een psychose kan ook onderdeel zijn van een andere stoornis zoals een depressie of een verslaving.

Hoe ontstaat een psychose?

De aanleg om een psychose te krijgen zit in de genen. Het zijn omgevingsfactoren die veelal bepalen of die aanleg of kwetsbaarheid voor een psychose daadwerkelijk tot uiting komt. Ingrijpende gebeurtenissen, zoals het overlijden van een dierbare of een verbroken relatie, kunnen stress veroorzaken en een psychose uitlokken. Ook drugsgebruik kan bij mensen die daarvoor aanleg hebben een psychose uitlokken. Mogelijk zijn opgroeien in een stedelijke omgeving, migratie en sociale uitsluiting ook van invloed.

Soms is er een duidelijke lichamelijke oorzaak aan te wijzen waardoor een psychose ontstaat. Zoals bij hoge koorts of na een zware operatie. Ook vrouwen die pas bevallen zijn, kunnen in zeldzame gevallen een psychose krijgen.

Hoe herken je een psychose?

Bij iemand die een psychose doormaakt, is er sprake van één of meer van de volgende verschijnselen:

• Hallucinaties
  Mensen die hallucineren, horen, zien, voelen of ruiken dingen die anderen niet waarnemen. Stemmen horen komt het meest voor. Soms voelen mensen van alles aan of in het lichaam. De ervaringen zijn voor de betrokkenen heel echt en de hallucinaties kunnen heel hinderlijk zijn. Als de patient op de stemmen reageert, kan dat leiden tot vreemd of storend gedrag.
• Wanen
  Wanen zijn strikt persoonlijke overtuigingen of gedachten die niet overeenkomen met de werkelijkheid. Bekende wanen zijn de paranoïde wanen, waarbij mensen denken dat ze worden achtervolgd of vergiftigd. Ook identiteitswanen zijn vrij bekend. Mensen die daaraan lijden, denken bijvoorbeeld dat ze afgezant van God zijn of de president van de Verenigde Staten. Iemand met een betrekkingswaan kan denken dat bepaalde gebeurtenissen, zoals berichten op de televisie of radio, speciaal voor hem of haar zijn bedoeld.
  Mensen met wanen zijn vaak niet op andere gedachten te brengen, ze houden sterk aan hun ideeën vast.
• Verward denken
  In een psychose verloopt het denken chaotisch, te snel, of te langzaam. Gedachten zijn onsamenhangend en moeilijk te sturen. Iemand gaat anders praten en reageren, en heeft vaak moeite om anderen te begrijpen. Het kan zijn dat iemand aan één stuk door ratelt, van de hak op de tak springt, of de woorden van een ander precies nazegt.
• Ontbrekend ziektebesef
  Veel patiënten met een psychose zijn in hun eigen beleving niet ziek, en hebben dan ook moeite met het slikken van medicijnen. Bij een beginnende psychose staat iemand vaak nog open voor medicatie en behandeling.

Een psychose wordt vaak voorafgegaan door stress en begint veelal met lichte verschijnselen. Vooral in het laatste geval kan een (eerste) psychose lastig vast te stellen zijn. Mensen die al eerder een psychose hebben doorgemaakt, kunnen de signalen herkennen en vaak op tijd maatregelen nemen.

Signalen die voorbode kunnen zijn van een naderende psychose:

• neiging tot isoleren
• schuw of angstig gedrag (ongerustheid, argwaan, sombere stemming)
• concentratieproblemen
• verminderde prestaties op school of werk
• onlogische gedachtegangen
• slechter functionerend bewegingsapparaat
• slechte persoonlijke verzorging en hygiëne.

Schizofreni is een ernstige psychiatrische ziekte die zich bijna altijd kenmerkt door het optreden van psychoses, die vaker voorkomen of langer duren dan bij andere psychotische stoornissen. Daarnaast functioneren mensen met schizofrenie in de tussenliggende tijd ook niet goed. Ze hebben last van vlakke emoties, geen energie, nemen weinig initiatief, trekken zich terug uit sociale contacten en kunnen zich niet goed concentreren.
Over de diagnose schizofrenie is discussie ontstaan. Veel hulpverleners gebruiken de term schizofrenie niet meer.

Welke rol spelen geloof en levensbeschouwing hierbij?

Bij schizofrenie speelt vaak thematiek rond verlies en acceptatie. Na elke psychose kan er cognitieve schade optreden en kan het dagelijks functioneren minder worden. Accepteren dat men lijdt aan een chronische hersenziekte die het dagelijks functioneren ernstig belemmert, is vaak een langdurig proces.

In een psychose is medicatie en een prikkelarme omgeving nodig. Confrontatie en discussie over wat ‘waar’ is, werkt averechts. Na een psychose kan pastoraat ─ waarin naar zin en betekenis kan worden gezocht ─ waardevol zijn.

Een valkuil is dat mensen soms heel gelovig overkomen maar in werkelijkheid aspecten van het geloof vermengen in hun psychoses. Let op als ‘God’ onlogische boodschappen geeft, er complottheorieën komen en dingen gezien worden die er niet zijn.

Het is van belang om niet ‘zweverig’ te zijn maar praktisch en steunend.

Gevaar is dat een beginnende psychose niet als zodanig wordt herkend en (in sommige kringen) gezien wordt als bezetenheid die uitgedreven dient te worden.

Do’s en don’ts

Wel doen in pastoraal contact met iemand die aan psychoses/een psychotische stoornis lijdt:

• Aandacht hebben voor rouw en verlies van dagelijks functioneren.
• Helpen zoeken naar zin in het leven ook nadat het leven aanpassing nodig heeft.
• Rust, weinig prikkels en stabiliteit bieden. Dit kan helpen een volgende psychose te voorkomen.
• Sociale steun bieden. Onderdeel zijn van een steunende groep met mensen die de ander helpt om spanningen uit te weg te gaan.

Niet doen:

• Zoeken naar oorzaken van psychosen.
• De ander overbelasten op praktisch of emotioneel vlak.
• Veel bezig zijn met charismatische aspecten van het geloof (…..) waarin de ander verward kan raken en realiteitstoetsing afneemt.

Deskundigen

• www.ypsilon.org. Vereniging van naasten en familieleden van mensen met een verhoogde kwetsbaarheid voor psychose. Duidelijke en uitgebreide informatie, filmpjes die laten zien wat patiënten beleven, hulp, training, voorlichting en lotgenotencontact. Ook biedt de Ypsilon-website een uitgebreid overzicht van deskundigen.
• www.psychosenet.nl Uitgangspunt: met gevoeligheid voor psychoses valt vaak goed om te gaan met de juiste hulp en ondersteuning. Kenmerken, behandelingen, veel filmpjes met verhalen van (ervarings)deskundigen, herstel, e-mailspreekuur.
• www.helpikhebeenpsychose.nl/ Informatie, eerste signalen, (zelf)test, soorten behandeling, lijst met psychose-specialisten, tips.
• Verwijzing naar hulp en behandeling op het gebied van de geestelijke gezondheidszorg gebeurt via de huisarts (soms ook via een bedrijfsarts of medisch specialist).
  Zoekt u specifiek een christelijke hulpverlener, kijk dan eens op de verwijslijst van de Christelijke Vereniging voor Psychiaters, Psychologen en Psychotherapeuten, CVPPP.
• Meer informatie over psychosegevoeligheid, hulpaanbod en een zelftest is ook te vinden op de website van Eleos (christelijke instelling voor geestelijke gezondheidszorg).

Meer lezen

• Adem – Jaap Lodewijks, Ten Have, 2014, ISBN 9789025803893. Een vader streeft ernaar om zijn psychotische zoon als mens te zien en hem de vrijheid te geven die hij nodig heeft.
• Dwaallicht – Josha Zwaan. Ambo-Anthos, 2015  ISBN 9789026330650. Roman over een vrouw met een psychotische stoornis. Het verhaal van deze vrouw wordt verteld zoals ze dit zelf ervaart.
• Een overzicht van boeken is te vinden op de website van Ypsilon.