Kijken naar een kersticoon wordt deelnemen
Handreiking
De Handreiking diept een Herademingthema praktisch uit in spirituele oefeningen voor eigen gebruik of voor het werken met groepen.
Niet alleen kijken wij naar de icoon, maar de icoon kijkt óns aan. Een uitleg over iconen en over de kersticoon in het bijzonder.
Voordat we kijken wat er op de kersticoon te zien is, is het belangrijk te beseffen dat iconen volkomen verschillen van een westers schilderij met een religieuze voorstelling.
Iconen hebben drie wezenlijke kenmerken. Ze verwijzen naar het onzichtbare, het transcendente. Ze willen degene die is afgebeeld reëel tegenwoordig stellen. En ze zijn, net als woord en sacrament, een wezenlijk onderdeel van de oosters-orthodoxe eredienst.
Een icoon wil het onzichtbare zichtbaar te maken. Dat wil zeggen dat zij een bovennatuurlijke realiteit toegankelijk maken; de personen die afgebeeld zijn, zijn voor de gelovige werkelijk aanwezig. Iconen worden in de eredienst gewijd en dan pas doen ze wat ze moeten doen: venster op de eeuwigheid zijn. Ze openen een ruimte, waarin God zich kenbaar maakt en zich te ervaren geeft. Niet alleen kijken wij dan naar de icoon, maar kijkt de icoon óns aan. Dit aankijken is meer dan een oogcontact. De icoon roept eerbied op. Daarom worden iconen door gelovigen gekust en bewierookt.
Er is een belangrijk bijbels aspect waar de verering van de icoon op gegrond is. Talloze malen wordt het woord eikoon in de bijbel gebruikt.
Te beginnen met: God schiep de mens naar Zijn beeld, mannelijk en vrouwelijk schiep Hij hen. De Griekse vertaling heeft hier het woord eikoon. In het Nieuwe Testament wordt Christus de eikoon van God de Vader en de mens de eikoon van God genoemd.
Daarom worden de gelovigen in de orthodoxe kerk bewierookt, vanwege de eikoon die ze zijn.
Intimiteit
Tijdens de eredienst worden iconen door de gelovigen gekust. Dit geeft de grote intimiteit weer met de werkelijkheid van de afbeelding. Kussen doe je een geliefde en hier is Christus de geliefde. Maar het kussen is méér dan dat: kus je bijvoorbeeld de icoon van de geboorte van Christus dan kus je het verlangen dat Christus in jou geboren mag worden. Kus je de icoon van de opstanding dan kus je het verlangen dat jij door Christus mag opstaan. Kus je de icoon van de hemelvaart dan kus je het verlangen dat jij door Christus bij God mag zijn. Iconenschilders signeren noch dateren hun werk en houden zich strikt aan de voorgeschreven regels voor het maken van de icoon. Zo stond in het handboek voor de Griekse iconenschilders op de berg Athos de beschrijving van de voorstelling voor de kersticoon:
Een grot. Daarbinnen aan de rechterkant de Moeder Gods. Christus, gewikkeld als een kind, ligt in een kribbe als wieg. Voor de kribbe staan een os en een paard, welke naar Christus kijken. Bij Jozef en de Allerheiligste, de herders met hun staf, welke vol verwondering op het kind Christus neerzien. Boven hen een engel, die hen zegent. Aan de andere zijde de magiërs, in koninklijk gewaad. Zij wijzen elkaar op de ster. Boven de grot een schare engelen in de wolken, welke een tekstband vasthouden met het opschrift: ‘Ere zij God in den hoge en op aarde, vrede en Gods welbehagen onder de mensen.’ Een grote straal die nederdaalt op het hoofd van Christus.
Kerst
‘Toen Hij de mens, die naar zijn icoon en gelijkenis geschapen was, gevallen zag door de overtreding, boog Jezus de hemelen neder om af te dalen.’
Deze zin is een regel uit de kerstlitanie van de oosters-orthodoxe traditie, waar Christus niet los ervaren kan worden van de Drie-eenheid. Christus, tronend in de hemel, buigt deze open om als mens op aarde neer te dalen om de mensheid te redden.
Het kerstfeest, de komst van de Christus als de geboorte van het nieuwe leven, de vervulling van de belofte gedaan door de profeten, is als een uiterst ‘aards’ feest een van de grootste feesten voor het hele christendom. In ons westerse christendom is het kerstfeest voor velen misschien het belangrijkste en zeker het meest bezochte feest, belangrijker dan Pasen. De boodschap van Kerst is dat God mens werd opdat de mens weer toegang krijgt tot de oorspronkelijke verbondenheid met God. Wij zijn immers naar Gods beeld en gelijkenis geschapen. De kersticoon verkondigt in verschillende taferelen het heil dat ons ten deel valt.
Maar met de icoon van de geboorte van Jezus wordt niet alleen de komst van de Verlosser uitgebeeld, ook de zuiverheid van Maria, de twijfel van Jozef en de Triniteit (gesymboliseerd door drie engelen en (vaak) drie stralen die van de ster uitgaan). Verder worden volk en koningen – Joden en niet-Joden – samengebracht in de herders en de wijzen en is het bad uitgebeeld dat tegelijk doopvont en offerkelk is.
Bovenin kersticonen is een ster te zien die uit de hemel komt. Soms met drie stralen, die de Drie-eenheid verbeelden. Soms met één straal die op de kribbe met het Kind wijst. De drie wijzen volgden de ster naar Bethlehem. Meestal wijzen zij naar de ster en hebben ze verschillende leeftijden en hun paarden verschillende kleuren: dit vertelt dat het goede nieuws (Evangelie) voor alle mensen en alle volken is. Als er engelen afgebeeld zijn op de icoon roepen zij over de Glorie van God, en een van hen vertelt het goede nieuws aan een herder.
Centraal in de icoon is Christus als baby, in doeken gewikkeld als de windsels in het graf en de kribbe als een graftombe. Dit zijn voorafbeeldingen van de reden waarom Christus ter wereld kwam.
In het donker van de grot schijnt het licht van God op Maria en het Kind. Maria op de bakermat is de grootste persoon op de afbeelding. Dit vertelt hoe belangrijk Maria is: zonder Maria’s instemming geen geboorte van de Messias. Het blauwe onderkleed verwijst naar haar menselijkheid. Het rode bovenkleed naar haar heiligheid, omdat God haar overschaduwde.
De os en de ezel (soms dus met meer het uiterlijk van een paard) zijn uit de profetie van Jesaja weggelopen: ‘Een rund herkent zijn meester, een ezel kent zijn voederbak, maar Israël mist elk inzicht, mijn volk leeft in onwetendheid.’ (Jesaja 1:3)
In het evangelie van Lukas wordt verteld dat de herders het goede nieuws aan iedereen doorvertelden, allereerst aan de meest eenvoudigen onder de mensen, want die zijn het meest ontvankelijk.
Onder (soms links, soms rechts) zit Jozef, die met een oude man spreekt.
Dit is de duivel, die Jozef probeert te verleiden om de waarheid van de incarnatie van God in de mens niet te geloven. Anderen menen dat het de profeet Jesaja is, die Jozef moed inspreekt.
Onderaan wassen twee vroedvrouwen het kind Jezus. Dit toont zijn nederigheid, om zo’n alledaags menselijk gebeuren aan zich te laten geschieden. Tegelijk zet dit de realiteit van het gebeuren (God is mens geworden) kracht bij.
Door al die scenes zien we hoe aan de hele schepping de komst van Christus verkondigd wordt en hoe de schepping daarin deelneemt: de engelen en de herders prijzen God, de wijzen brengen geschenken, de hemel schonk een ster en de aarde schonk een grot.
Christus is uit de hemel gekomen bij God vandaan; volledig mens en volledig God, opdat wij deelkrijgen aan het goddelijke leven.
Nadenken
Om over na te denken en bij stil te staan: wat vind je van het verschil tussen de kersticoon en een schilderij uit de westerse schildertraditie met de afbeelding van de kerststal of Maria met Kind?
Mediteren
Kijk aandachtig naar een van de voorstellingen op de kersticoon en beeld je in dat je zelf aanwezig bent in die scène. Wat ervaar je daarbij?
Ga zo rustig alle scènes langs.
Stel je voor dat je zelf aankomt bij de stal. Het Kind wordt in je armen gelegd. Welke beweging ervaar je in je hart? Kun je het kind kussen? Mag Christus in jou geboren worden?
Maak je hart innerlijk vrij en laat de icoon je aankijken en tot je spreken.
Draag de blik of het woord met je mee in je hart.
Neely Kok is emeritus predikant en begeleider van retraiteweekenden.
