Economie loopt niet in de pas met de economie

Volgens Lans Bovenberg en Paul van Geest staat de economie op een kruispunt. Dat wil zeggen, dat is de titel van het vijfde hoofdstuk in Kruis en Munt. Daarin beschrijven ze dat economie slachtoffer dreigt te worden van het eigen succes. Maar bedoelen ze daarmee nu de economie als economische realiteit (“the economy”)? Of doelen ze op economie als de economische wetenschap (“economics”)? Ze gebruiken die termen door elkaar en gaan er daarmee aan voorbij dat de economische wetenschap lange tijd een andere route bewandelde dan de economische realiteit.

Politiek pamflet

Dat wil zeggen, economie begon wel degelijk met aandacht voor de economie. Dat begin traceren we meestal naar de publicatie van Adam Smith’s The wealth of nations in 1776. Dit boek is vooral bekend vanwege het concept “de onzichtbare hand,” maar dit komt slechts drie keer voor in de tekst. Het is juist een politiek pamflet waarmee Smith stelling neemt in actuele economische vraagstukken. Het is het vervolg op zijn Theory of moral sentiments, waarin hij betoogt hoe morele krachten het eigenbelang van mensen bedwingen en een werkende samenleving tot stand brengen. En zo bood Smith een breed perspectief op het functioneren van de economie.

Economie werd een wetenschap

Echter, economen zijn zich in de loop van de tijd gaan inspannen om de hardste van de sociale wetenschappen te worden, daartoe deels aangespoord door beleidsmakers, want die smulden van de economische modellen. Die leken éénduidig en overzichtelijk, en daarmee kon aan allerlei financiële knoppen gedraaid worden. Economie werd een wetenschap met een indrukwekkende gereedschapskist aan instrumenten om rationeel keuzegedrag op allerlei terreinen te bestuderen. En zo ging het al lang niet meer over het analyseren van de complexe economische realiteit. Die werd in een “ceteris paribus” keurslijf geduwd waarin al het overige als gelijkblijvend werd verondersteld.

Groot aantal perspectieven

Het bovenstaande is nadrukkelijk in de verleden tijd geformuleerd, want inmiddels is een groot aantal nieuwe perspectieven opgekomen, zoals neuro-economie, evolutionaire economie, gedragseconomie en gelukseconomie. Sommige benadrukken het belang van cultuur. Andere laten zien wat er gebeurt als mensen helemaal niet rationeel zijn. Dan slaan ze massaal aan het hamsteren in de coronapandemie, maar is dat nergens voor nodig. En daarmee ben ik terug bij de beweringen van Bovenberg en Van Geest.

Samenwerking

In hoofdstuk vijf van Kruis en Munt betogen de auteurs dat de economische realiteit moet veranderen richting meer samenwerking. En zij menen dat de economische wetenschap mee moet veranderen richting relationele economie. De normatieve onderbouwing van dit betoog ontbreekt, maar ook descriptief slaat het de plank mis. Zoals hierboven beschreven liep “economics” namelijk lange tijd niet in de pas met “the economy”. Want veranderingen binnen de economische wetenschap staan vaak los van de economische realiteit. Laat ik een paar voorbeelden geven.

Neoklassieke economie kreeg de genadeslag door theoretische belemmeringen als het Sonnenschein-Mantel-Debreu theorema. Econometrie kende een geweldige groei als gevolg van de komst van de computer. Financiering van de Alfred P. Sloan en Russell Sage Foundations heeft een belangrijke rol gespeeld bij de opkomst van gedragseconomie. Kortom, de economische wetenschap verandert om vele redenen, en de economische realiteit is er daar slechts één van.

Breder scala aan inzichten

Inmiddels heeft de economische wetenschap in haar pluralisme de economische beleidspraktijk ingehaald. De laatste gaat immers nog vaak uit van de koele, calculerende homo economicus die zo heerlijk voorspelbaar reageert. Het is de hoogste tijd dat een breder scala aan economische inzichten wordt aangehaald bij beleid. Want als je wil dat mensen hun dak isoleren, helpt het misschien bij sommigen om daarvoor subsidie te geven. Maar anderen hebben daarbij vooral behoefte aan hulp om de troep op zolder op te ruimen.

Staat de economische wetenschap op een kruispunt? Nee, die is al lang bezig met de verkenning van een groot aantal afslagen. Staat de economische realiteit op een kruispunt? Terwijl de hamsterende consument zich niks aantrekt van de homo economicus en de consuminderende consument een bijdrage levert aan brede welvaart, hebben beleidsmakers nog een lange weg te gaan om het kruispunt te bereiken.

n.a.v. Kruis en Munt / Paul van Geest / als paperback en e-book