Gedenken vraagt om veranderen

Gedenken is meer dan terugkijken. Ook kun je niet blijven steken in roepen: ‘dit nooit weer’.

Het is 80 jaar geleden dat Nederland ruw de Tweede Wereldoorlog werd ingetrokken en 75 jaar geleden dat we werden bevrijd. Vooral begin mei zullen er vele bijeenkomsten zijn, vol menselijke verhalen en onmenselijke herinneringen. Er zullen tranen vloeien van rouw en verdriet, en er zal volop feest worden gevierd om de vrede en de vrijheid. Het één lijkt onlosmakelijk verbonden met het ander. En onvermijdelijk zullen er tegen het decor van die duistere geschiedenis woorden klinken als ‘dit nooit meer’ of ‘opdat wij niet vergeten’. Het kan echter niet bij woorden van afschuw blijven, bij het herinneren aan wat is gebeurd. Wie wil gedenken, doet méér.

Je bent zelf slaaf geweest

In de Bijbel wordt verteld hoe het volk Israël bevrijd wordt uit de slavernij en door de woestijn trekt naar beloofd land. Onderweg ontvangt het volk van de Eeuwige wetten en regels om zegenrijk en vruchtbaar te kunnen samenleven in de nieuwe, door God geschonken werkelijkheid. Wanneer ik die voorschriften lees, in de bijbelboeken Exodus en Deuteronomium, voel ik een grote afstand. Dit is in zo’n andere tijd, zo’n andere cultuur geschreven. Wat hebben die oude wetjes mij nog te zeggen?
Eén ding zeker: gedenk! Voortdurend wordt het volk eraan herinnerd waar het vandaan komt. ‘Jullie zijn zelf vreemdelingen geweest in Egypte.’ ‘Bedenk dat u zelf ​slaaf​ bent geweest in ​Egypte​ totdat de HEER, uw God, u heeft bevrijd.’ Hier komen we bij de betekenis van gedenken. Herinneren kan bij wijze van spreken zonder enig gevolg: je weet weer dat iets gebeurd is. Gedenken gaat verder. De geschiedenis komt opnieuw tot leven in het hier en nu, in jouw leven. Bij gedenken geef je de ruimte dat de herinnering je ook verandert. Bewogen door wat is geweest, kijk je met nieuwe ogen en een nieuw hart naar de werkelijkheid en de toekomst. Verleden, heden en toekomst komen in het gedenken samen.

Waarom-vragen

Ieder jaar begint het Joodse paasfeest, Pesach, met de Sedermaaltijd waarvan de gerechten herinneren aan de slavernij in Egypte en de bevrijding door de Eeuwige. Het jongste kind van de familie stelt vier ‘waarom’-vragen die aanleiding geven om de oude verhalen opnieuw te vertellen. Zo wordt een ver verleden in het heden tot leven geroepen. En blijkt dat je de geschiedenis niet zelf hoeft te hebben meegemaakt om de betekenis nu te ervaren, te voelen of te verstaan

In het gedenken van het slavenbestaan staan we op om als nieuwe mens een toekomst van vrijheid te omarmen, voor onszelf en voor elkaar. En dat is wellicht de grootste kracht van het gedenken: dat de ander in beeld komt, de arme, de vreemdeling, de verstotene, de gevangene, de weduwe en de wees. In het gedenken besef je dat je ook de ander bent: ik had die ander kunnen zijn, ik ben die ander geweest.

Ten koste van elkaar

Van de bijbelse profeten leren we wat het gevolg kan zijn van niet meer gedenken. Zij leren ons dat het leven met elkaar al snel leven ten koste van elkaar wordt, wanneer we vergeten dat ook wij vreemdeling kunnen worden of zelf slaven zijn geweest. Dan hoeven we niet als ballingen naar Babel te worden weggevoerd, zoals het volk Israël, dan zijn we onze eigen ballingschap.
Gedenken vraagt voortdurend verandering. Daarom kan wie ‘dit nooit weer’ zegt, het niet bij woorden alleen laten. Zeker niet in een samenleving waarin het antisemitisme nog steeds aanwezig is, oordelen over kleur en geloof ons scheiden, en gelijkheid van geslacht en seksuele voorkeur echt nog geen gemeengoed is.

Blijf de verhalen vertellen. Hoor elkaars geschiedenis. Verhalen van nu en verhalen van eens en ooit, tot leven gebracht in het heden, om ons te vernieuwen. Vrijheid is ons gegeven om met elkaar in vrijheid te leven. Gedenken voorkomt dat wij elkaar tot ballingen maken. ‘Dit nooit weer’ vraagt om handen en voeten, hoofd en hart, lijf en leden gericht op nieuwe toekomst, op werkelijke vrijheid en leven voor elkaar.

Harold Schorren is predikant van de wijkgemeente Laurenspastoraat, city pastor van Rotterdam, en redactielid van Open Deur.